• आक्षेप:

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

आ, आकारः । द्वितीयस्वरवर्णः । अस्योच्चारणस्थानं कण्ठः । स च दीर्घः प्लुतश्च भवति । “आकारं परमाश्चर्य्यं शङ्खज्योतिर्म्मयं प्रिये । ब्रह्मविष्णुमयं वर्णं तथा रुद्रमयं प्रिये । पञ्चप्राणमयं वर्णं स्वयं परमकुण्डली” ॥ इति कामधेनुतन्त्रे ॥ अस्य लेखनप्रकारो यथा -- “अकाररूपमासद्य दक्षक्रोडायता त्वधः । ब्रह्मादयस्तथा शक्तिस्तासु तिष्ठन्ति नित्यशः” ॥ इति वर्णोद्धारतन्त्रं । तस्य नामानि यथा -- “आकारो विजयानन्तो दीर्घच्छायो विनायकः । क्षीरोदधिः पयोदश्च पाशो दीर्घास्यवृत्तकौ ॥ प्रचण्ड एकजो रुद्रो नारायण इभेश्वरः । प्रतिष्ठा मानदा कान्तो विश्वान्तक गजान्तकः ॥ पितामहो द्विठान्तो भूः क्रिया कान्तिश्च सम्भवः । द्वितीया मानदा काशी विघ्नराजः कुजो वियत् ॥ स्वरान्तकश्च हृदयमङ्गुष्ठो भगमालिनी” ॥ इति वर्णाभिधानं ॥

आ, व्य, स्मृतिः । यथा । “आज्ञातं सजटायुरेषः” । वाक्यं । यथा । “आ एवं मन्यसे” । इत्यमरः ॥ (पूर्ब्बं मैवं मंस्था इदानीं त्वेवं मन्यसे इत्यर्थः ।) अनुकम्पा । (यथा, आ देवदत्तो दरिद्रः इति ।) समुच्चयः । इति मेदिनी ॥ (यथा, देवेभ्यश्च पितृ- भ्यंश्च आ ।) क्वचित् निषिद्धसन्धिवर्णः । आशब्दो योऽचा न सन्धीयते स इत्यर्थः । इति भरतः ॥ (“आ एवं तत्त्वमर्य्यादा आ एवं तत्कृतं मया” । इति मुग्धबोधम् ।)

आम्, व्य, एवं । स्वीकारः । इत्यमरः ॥

आः, पुं, महेश्वरः । इति पुरुषोत्तमः ॥ पितामहः । वाक्यं । यथा अग्निपुराणे एकाक्षरामिधानं ॥ “अ विष्णुः प्रतिषेधः स्यादाः पितामहवाक्ययोः । सीमायामथाव्ययं आ भवेत् संक्रोधपीडयोः” ॥

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

आ अव्य।

प्रगृह्यः

समानार्थक:आ

3।3।241।1।1

आ प्रगृह्यस्स्मृतौ वाक्येऽप्यास्तु स्यात्कोपपीडयोः। पापकुत्सेषदर्थे कु धिङ्निर्भत्सननिन्दयोः॥

पदार्थ-विभागः : नाम

आ अव्य।

स्मृतिः

समानार्थक:आ

3।3।241।1।1

आ प्रगृह्यस्स्मृतौ वाक्येऽप्यास्तु स्यात्कोपपीडयोः। पापकुत्सेषदर्थे कु धिङ्निर्भत्सननिन्दयोः॥

पदार्थ-विभागः : , गुणः, बुद्धिः

आ अव्य।

वाक्यम्

समानार्थक:आ

3।3।241।1।1

आ प्रगृह्यस्स्मृतौ वाक्येऽप्यास्तु स्यात्कोपपीडयोः। पापकुत्सेषदर्थे कु धिङ्निर्भत्सननिन्दयोः॥

पदार्थ-विभागः : , गुणः, शब्दः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

आ¦ अव्य॰ आप--क्विप् पृ॰ पलोपः।

१ वाक्ये (वाक्यस्यान्य-थात्वद्योतने पूर्ब्बंमेवममंस्था इदानीमेवमिति प्रतिपादने)

२ स्मृतौ (आ एवं मन्यसे इति स्मृतस्यान्यथा प्रतिपादने)

३ अनुकम्पायाम्।

४ समुच्चये,

५ अङ्गीकारे,

६ ईषदर्थे

७ क्रियायोगे,

८ सीमायां

९ व्याप्तौ च। वाक्यस्मृतिभिन्ने-ऽस्य ङित्त्वमिच्छन्ति अङितोऽस्य एकाज्निपातत्वात् प्रगृ-ह्यसंज्ञा ङितस्तु न। अतवोक्तम्
“मर्य्यादायामभिविधौक्रियायोगेषदर्थयोः। य आकारः स ङित् प्रोक्तः वाक्य-स्मरणयोरङित्” तत्र सीमायाम् आ--आत्मबोधात्आत्मबोधात्
“लौकिकं तद्वदेवेदं प्रमाणं त्वात्मनिश्चयात्”। व्याप्तौ ब्रह्मास्त्यासकलात्। सकलं व्याप्येत्यर्थः। एतदर्थेविकल्पेन अव्ययीभावः। आत्मबोधम्। आसकलम्। धातुयोगःउपसर्गः। यथा आगच्छत् ग्रामात्। ईषदर्थे आकम्पःआकेकरः। वाक्यञ्च वाक्यार्थद्योतकता। स्मरणं प्रमाणा-न्तरावावगतस्य नतु शब्दमात्रेणावगतस्येति तयोर्भेदः।

आ¦
“आकारोविजयोऽनन्तोदीर्घच्छायोविनायकः। क्षीरो-दधिपयोदश्च पाशोदीर्घास्यवृत्तके। प्रचण्डएकजोरुद्रो-नारायणैभेश्वरः। प्रतिष्ठा मानदा कान्तो विश्वान्त-कगजा न्तकौ। पितामहोद्विठान्तोभ्रूः क्रिया कान्तिश्चसम्भवः। द्वितीया मानदा काशी विघ्नराजः कुजीवियत्। सुरान्तकश्च हृदयञ्चाङ्गुष्ठोभगमालिनी।

आ¦
“आकारं परमाश्चर्य्यं शङ्खज्योतिर्मयं प्रिये!। ब्रह्मविष्णुमयं वर्णं तथा रुद्रमयं प्रिये!। पञ्चप्राणमयं वर्णंस्वयं परमकुण्डलीम्”।

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

आ¦ The second letter of the alphabet, corresponding to A long, as in far, and written in the Roman character A
4.

आ¦ ind.
1. A particle of reminiscence, (ah! oh!)
2. A conjunction disjunctive, (but)
3. A particle of compassion, (ah! alas!)
4. A conjunction copulative, (and.) This particle remains unaltered in orthography even before vowels.

आ¦ or आङ् A particle, and prefix to words, implying;
1. Diminu- tion, (a little.)
2. Limit inceptive, (from, from thence, or that time.)
3. Limit conclusive, (until, unto, as far as.)
4. Prefixed to verbs it extends or reverses their meaning, as रुह to rise, आरुह to ascend, to mount, and गम to go, आगम to come.
5. In composi- tion with nouns it forms indeclinables, either crude, as आजानु to the knee, or with the terminations of the objective or ablative case, as आसमुद्रं or आसमुद्रात् as far as to the ocean.
6. A particle of menace or of pain, (ah! alas!) this is more correctly written आस् E. आप् to pervade, to obtain, and डाङ् affix, प is dropped.

आ¦ m. (आः) A name of MAHA4DEVA.

आ¦ ind. A particle of assent, yes, verily. E. अम to go, क्विप् affix, अ be- comes आ

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

आ [ā], The second letter of the Alphabet.

आ [ā], 1 Used as a particle or interjection showing (a) assent; 'yes', 'verily'. (b) Compassion (अनुकम्पा) 'Ah'. (c) Pain or regret (usually written आस् or अः q. v.), 'alas'. (d) Recollection (स्मरण). 'Ah', 'Oh'; आ एवं किलासीत् U.6. (e) But (used as a disjunctive conjunction). (f) And (used as a cumulative conjunction). (g) Sometimes used as an expletive; आ एवं मन्यसे. In all these senses आ is treated as a Pragṛihya vowel (does not form any Sandhi with a following vowel) P.I.1.14. (h) It shows 'anger' also.

(As a prefix to verbs and nouns.) (a) it expresses the senses of near, near to, towards, from all sides, all around (see the several verbs). (b) With verbs of motion, taking, carrying &c. it shows the reverse of the action; as गम् to go, आगम् to come; दा to give, आदा to take; नी to carry, आनी to bring.

(As a separable preposition with abl.) it shows either (a) the limit inceptive (अभिविधि), from, ever since, away from, out of, off, from among; आ मूलात् श्रोतुमिच्छामि Ś.1; बहुभ्य आ from out of many; आ जन्मनः Ś.5.25 ever since (her) birth; आ मनोः U.6.18. (b) Or, it expresses the limit exclusive or conclusive (मर्यादा), till, until, upto, as far as, unto; आङ् मर्यादाभिविध्योः P.II.1.13; see अभि- विधि; आ परितोषाद्विदुषाम् Ś.1.2 till the learned are satisfied; आ कैलासात् Me.11 upto or as far as Kailāsa; ओदकान्तात् Ś.4; U.1.37; V.2.2. In this sense आ sometimes governs the acc.; शतमा जातीः upto a hundred births. (c) In both these senses आ frequently enters into compound, forming either Avyayībhāva comp. or compound adjectives; आबालं (or आ बालेभ्यः) हरिभक्तिः commencing with or including children; आमुक्ति (or आ मुक्तेः) संसारः Sk. till final emancipation; आमेखलम् Ku. 1.5 as far as; आमरणम् Pt.1 till death; आगोपालं ननृतुः K.7 down to the cowherd; आगोपाला द्विजातयः including the cowherds. Sometimes the compound so formed stands as the first member of other compounds, सो$- हमाजन्मशुद्धानामाफलोदयकर्मणाम् । आसमुद्रक्षितीशानामानाकरथवर्त्मनाम् R.1.5; आगण्डविलम्बि Ś.6.17; आकर्णलम्बि M.5.1. (d) Used with loc. it has the sense of 'in', 'at' (mostly Ved.); गावो न यवसेष्वा Rv.1.91.13.

With adjectives (or sometimes with nouns) आ has a diminutive force; आपञ्जर a. Little red, reddish; आपिञ्जरा बद्धरजःकणत्वान्मञ्ज- र्युदारा शुशुभे$र्जुनस्य R.16.51; आपाण्डुर a little white, whitish; आलक्ष्य Ś.7.18. slightly visible; आकम्पः gentle shaking; so आनील, आरक्त.

(As a separable adverb) आ chiefly occurs in the Vedas and means near, near to, or towards, there to, further; and also, even; in many cases it emphasizes the word which precedes it, and when placed after prepositions it strengthens their sense. आ प्रगृह्ये स्मृतौ वाक्ये परितापे पितामहे । घटे भावे च आ$स्तु स्यादव्ययं कोपपीडयोः । आङीषदर्थे$भिव्याप्तौ सीमार्थे धातु- योगजे ॥ Nm.

आ [ā] आः [āḥ], आः 1 N. of Śiva.

Grand father.

आः [āḥ], 1 = आस् q. v.

N. of Lakṣmī (आ). or Brahman.

Speech.

Boundary. cf. आः स्वयंभूरिभो वाजी खेदः शंकरवासवौ । पारिजातः समः प्राज्ञो निवासश्चणकः सुतः ॥ Enm.

आम् [ām], = आम् q. v.

आम् [ām], ind. An interjection of (a) assent, acceptance, 'oh', 'yes'; आं कुर्मः M.1; (b) recollection; आं तस्मि- न्नुर्वश्या वचनं स्खलितमासीत् V.3; आं ज्ञातम् Ś.3, Oh, I See it now; M.3; (c) determination, 'surely', 'verily', आं चिरस्य खलु प्रतिबुंद्धो$स्मि; (d) reply.

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

आ the second vowel of the alphabet corresponding to the अin far.

आ ind. a particle of reminiscence Pa1n2. 1-1 , 14 Pat.

आ ind. also of compassion or pain [more correctly written 1. आस्See. ] , and of assent L. ([This particle remains unaltered in orthography even before vowels (which causes it to be sometimes confounded with 1. आस्) Pa1n2. 1-1 , 14. ])

आ m. N. of शिवL.

आ m. grandfather L.

आ f. N. of लक्ष्मीL.

आ (as a prefix to verbs , especially of motion , and their derivatives) near , near to , towards(See. आ-क्रम्etc. ; in the वेद, of course , the prefix is separable from the verb ; in a few cases RV. i , 10 , 11 and v , 64 , 5 , a verb in the imperative is to be supplied ; with roots like गम्, या, and इ, " to go " , and 1. दा, " to give " , it reverses the action ; e.g. आ-गच्छति, " he comes " ; आ-दत्ते, " he takes "). (As a prep. with a preceding acc. )near to , towards , to RV.

आ (with a preceding noun in the acc. , as जोषम्or वरम्)for RV.

आ (with a following acc. )up to .. exclusively AitBr.

आ (with a preceding abl. )from RV. AV.

आ out of , from among( e.g. बहुभ्य आ, " from among many ") RV.

आ towards (only in अस्मद् आ, " towards us ") RV.

आ (with a following abl. See. Pa1n2. 2-1 , 13 and 3 , 10 )up to , to , as far as RV. AV. etc.

आ from RV. i , 30 , 21

आ (with a preceding loc. )in , at , on RV. AV. (As an adv. after words expressing a number or degree) fully , really , indeed( e.g. त्रिर् आ दिवस्, " quite or fully three times a day " ; महिमा वाम् इन्द्रा-ग्नी पनिष्ठ, आ, " your greatness , O इन्द्रand अग्नि, is most praiseworthy indeed " , etc. ) RV.

आ (after a subst. or adj. )" as , like " , (or it simply strengthens the sense of the preceding word) RV. , (after a verb) RV. v , 7 , 7 KenaUp. Page126,2

आ (as a conjunctive particle) moreover , further , and (it is placed either between the two words connected [rarely after the second RV. x , 16 , 11 , or after both RV. x , 92 , 8 ] or, if there are more , after the last [ RV. iv , 57 , 1 and x , 75 , 5 ] ; See. also आ-तश् चs.v. )In classical Sanskrit it may denote the limit " to " , " until " , " as far as " , " from " , either not including the object named or including it (sometimes with acc. or abl. or forming an adv. ) e.g. आ-मरणम्or आ-मरणात्, " till death " Pan5cat. (See. आ-मरणा-न्तetc. )

आ आ-गोपाला द्विजातयः, " the twice-born including the cowherds " MBh. ii , 531

आ आ-समुद्रम्or आ-समुद्रात्, " as far as the ocean " or " from the ocean " (but not including it)

आ आ-कुमारम्, " from a child " or " from childhood " or " to a child "( cf. Lat. a@puero) MBh. iii , 1403

आ आ-कुमारम् यशः पाणिनेः, " the fame of पाणिनिextends even to children "

आ आजानु-बाहुmfn. " one whose arms reach down to the knees " R. i , 1 , 12

आ (See. also आकर्ण-and आजन्म-)

आ (See. आ-जरसम्, आ-व्युषम्, आ-सप्तम, ओ-त्सूयम्.)Prefixed to adj. ([rarely to subst. ; See. आ-कोप])it implies diminution Pa1n2. 2-2 , 18 Comm. " a little " e.g. आ-पिञ्जरmfn. a little red , reddish Ragh. xvi , 51

आ (See. also आ-पक्व, ओ-ष्ण, etc. ) Some commentaries( e.g. Comm. on Ragh. iii , 8 )occasionally give to आin this application the meaning समन्तात्, " all through , completely " , as आ-नील, " blue all round. "

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ākāśagaṅgā .................................. p293
āgastya ........................................ p622
āgastya ........................................ p169
āgni (astra) .............................. p91
āgneya .......................................... p231
āgneyāstra .................................. p91
āṅgirasa ...................................... p231
āṅgirasa ...................................... p623
āṅgirasa ...................................... p92
ājagara ........................................ p169
ājagava ........................................ p92
ājamīḍha ...................................... p623
ājyapa .......................................... p623
ātreya .......................................... p623
ātharvaṇa .................................... p92
ātharvaṇa^1 ................................ p169
ātharvaṇa^2 ................................ p169
ātharvaṇa^3 ................................ p170
ātharvaṇasya sthānam .............. p510
ādika ............................................ p4
ādityatīrtha .............................. p293
ādityabandhana .......................... p511
ādityasya āyatanam .................. p602
ādityasya āśramaḥ .................... p511
ādityāstra .................................. p92
ādidāya ........................................ p623
ādiparvan .................................... p170
ādiyuga ........................................ p231
ādirāṣṭra .................................... p623
ādivaṁśāvatāraṇa ...................... p170
ānarta .......................................... p623
ānarta (addition) .................... p943
ānartanagara .............................. p511
ānartanagarī .............................. p511
ānartapurī .................................. p511
ānuśāsanika ................................ p170
āndhra .......................................... p616
āndhra .......................................... p624
āpagā ............................................ p294
āpaḥprapatana ............................ p294
āpaddharma .................................. p170
āpūraṇa ........................................ p4
āpta .............................................. p5
āpluta .......................................... p92
ābhiṣecanika .............................. p170
ābhīra .......................................... p624
āmaratha ...................................... p625
āmāhaṭha ...................................... p5
āyu ................................................ p5
āyurveda ...................................... p170
āraṭṭa .......................................... p625
āraṇeya ........................................ p171
āraṇyaka ...................................... p171
āruṇi ............................................ p5
ārevaka ........................................ p631
ārcīkaparvata ............................ p294
ārtimant ...................................... p171
ārdrā ............................................ p231
ārya .............................................. p631
āryaka .......................................... p5
āryāvarta .................................... p632
ārṣṭiṣeṇasya āśramaḥ .............. p602
āvantya ........................................ p621
āvantya ........................................ p632
āvaha ............................................ p935
āviddha ........................................ p92
āśramaḥ ........................................ p511
āśramapada .................................. p511
āśramamaṇḍala ............................ p512
āśramavāsa .................................. p171
āśleṣā .......................................... p231
āśvamedhika ................................ p172
āśvayuj ........................................ p231
āṣāḍha .......................................... p231
āṣāḍhī .......................................... p231
āsandī .......................................... p512
āsura ............................................ p92
āstīka .......................................... p172
āsyamodaka .................................. p93
āhuka ............................................ p632
āhvāyaka ...................................... p632

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ākāśagaṅgā .................................. p293
āgastya ........................................ p622
āgastya ........................................ p169
āgni (astra) .............................. p91
āgneya .......................................... p231
āgneyāstra .................................. p91
āṅgirasa ...................................... p231
āṅgirasa ...................................... p623
āṅgirasa ...................................... p92
ājagara ........................................ p169
ājagava ........................................ p92
ājamīḍha ...................................... p623
ājyapa .......................................... p623
ātreya .......................................... p623
ātharvaṇa .................................... p92
ātharvaṇa^1 ................................ p169
ātharvaṇa^2 ................................ p169
ātharvaṇa^3 ................................ p170
ātharvaṇasya sthānam .............. p510
ādika ............................................ p4
ādityatīrtha .............................. p293
ādityabandhana .......................... p511
ādityasya āyatanam .................. p602
ādityasya āśramaḥ .................... p511
ādityāstra .................................. p92
ādidāya ........................................ p623
ādiparvan .................................... p170
ādiyuga ........................................ p231
ādirāṣṭra .................................... p623
ādivaṁśāvatāraṇa ...................... p170
ānarta .......................................... p623
ānarta (addition) .................... p943
ānartanagara .............................. p511
ānartanagarī .............................. p511
ānartapurī .................................. p511
ānuśāsanika ................................ p170
āndhra .......................................... p616
āndhra .......................................... p624
āpagā ............................................ p294
āpaḥprapatana ............................ p294
āpaddharma .................................. p170
āpūraṇa ........................................ p4
āpta .............................................. p5
āpluta .......................................... p92
ābhiṣecanika .............................. p170
ābhīra .......................................... p624
āmaratha ...................................... p625
āmāhaṭha ...................................... p5
āyu ................................................ p5
āyurveda ...................................... p170
āraṭṭa .......................................... p625
āraṇeya ........................................ p171
āraṇyaka ...................................... p171
āruṇi ............................................ p5
ārevaka ........................................ p631
ārcīkaparvata ............................ p294
ārtimant ...................................... p171
ārdrā ............................................ p231
ārya .............................................. p631
āryaka .......................................... p5
āryāvarta .................................... p632
ārṣṭiṣeṇasya āśramaḥ .............. p602
āvantya ........................................ p621
āvantya ........................................ p632
āvaha ............................................ p935
āviddha ........................................ p92
āśramaḥ ........................................ p511
āśramapada .................................. p511
āśramamaṇḍala ............................ p512
āśramavāsa .................................. p171
āśleṣā .......................................... p231
āśvamedhika ................................ p172
āśvayuj ........................................ p231
āṣāḍha .......................................... p231
āṣāḍhī .......................................... p231
āsandī .......................................... p512
āsura ............................................ p92
āstīka .......................................... p172
āsyamodaka .................................. p93
āhuka ............................................ p632
āhvāyaka ...................................... p632