Dialettu cilintanu miridiunali

Lu cilintanu miridiunali (nomu lucali: "cilindanu") veni parlatu nta arcuni zoni dâ parti miridiunali dû Cilentu: lu Vasciu Cilentu. E' un dialettu di tipu sicilianu (famigghia linguìstica di l'Italurumanzu miridiunali estremu). Puru siddu l'ària giogràfica dû Cilentu è situata dintra dâ riggiuni Campania (Pruvincia di Salernu), sta parlata cilintana miridiunali nun havi nenti n cumuni cu li parlati napulitani.

Certi fonti dìcinu ca li parrati cilintani di tipu sicilianu si pàrranu supratuttu nta arcuni zoni nterni dû Cilentu miridiunali (p'as. a Alfanu, Roccagluriusa, Rufranu, ecc.), mentri ntâ costa (p'as. a Sapri, Marina di Cammarota, Palinuru, ecc.) la parrata, comu pi lu restu dû Cilentu, appartinissi â famigghia dû miridiunali ntermediu (di tipu napulitanu). Pirò àutri fonti cuntrarianu dicennu ca arcuni parrati cilintani di la costa sunnu macari di tipu sicilianu, puru siddu nfruinzati dû napulitanu (p'as. a Ispani e Vibunati).

Nta diversi èbbichi, li siciliani si stanziaru ntô Cilentu:

• Ntê sèculi XII e XIII, famigghi siciliani si trasfireru dâ Sicilia ô Cilentu, e àutri famigghi culunizzaru macari zoni vicini a Laurìa (Pruvincia di Putenza, Basilicata).

• Duranti la guerra dî Vespri Siciliani, l'Angioini cu l'aiutu dî baruna cilintani (chiddi di Castelcivita) tintaru di rispìnciri li truppi sìculu-aragunisi, ma li siciliani arrinisceru a occupari li citati cilintani di Policastro, Castellabate, Castelcivita e Padula. Castellabate vinni occupata dû re Jàcumu di Sicilia (ntô 1286) ca la visitau tri anni doppu.

• Ntra lu 1284 e lu 1299, li villaggi cilintani dâ fascia custera foru assai danniggiati dî cummattimenti ntra l'armata angioina e truppi sìculu-aragunisi (ch'èranu alliati câ guirrigghia di l'Almugàveri a la quali s'avìanu junciutu àutri siciliani).

• Secunnu libbra scritti n latinu dî scrittura lucani, li siciliani dû Cilentu funnaru citati comu Sicilì (oi frazzioni di Murgerati) ntô XVI allatu dû ciumi Bussentu. Sti cristiani travagghiàvanu assai comu pastura, agricultura, e li famigghi crisceru e mannaru li figghi a studiari a Policastro.

Alfanu è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

• lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
• la prununza chiara e distinta dî vucali finali: ùgna, ammùccia, fùrnu, gènti, amùri, sùli, chiòvi, mìsi, pàni
• la prununza dî vucali àtuni nterni: fìmmina, cìnniri, sùrici, tizzùni, jinnàru, vuttàru, jurnàta, frivàru,
• lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: pènza
• assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: quànna, mànna
• rutacismu dâ "d": ri, ra, vìri
• dittungazzioni dâ "ò": gruòssu, uòmmini, ma sòldi, vòli
• dittungazzioni dâ "è": tièmpu, fièsti, lièttu, ma gènti, rèsta
• usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiòvi
• usu dû nessu -uz- (pû latinu -lt-): s'àuza (lat. àltiat)
• pirduta dâ "g" nizziali: -àttu, -abbà
• usu dî formi virbali curti: abbà (abbàri), ìnchi (ìnchiri), accògli (accògliri)
• usu di l'artìculu ditirminativu arcàicu lu

Caseddi è situata nta l'ària muntana dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

• lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
• la prununza chiara e distinta dî vucali finali: frìdda, pùzzu, cèrza, crùci, cràpa, sèrra, vàddi, massarìa
• la prununza dî vucali àtuni nterni: prisùttu, viscùsu, curnicèdda, piràli, màrmuri, capùtu, vaddùni, fundàni, pustàru, pilligrìni
• lu passaggiu di ll latinu a dd: cedda
• assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: nnùglia (lat. indùctilia), mènnula, munnìzzi, tunnièddu
• rutacismu dâ "d": càura, rî
• dittungazzioni dâ "ò": cuòddu, sùorivu, ma vòscu, Sciarapòtamu
• dittungazzioni dâ "è": cicirièddu, pannièddu, ma mèli, cuzzèttu
• usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiànu, chiàia
• usu dû nessu -uz- (pû latinu -ls-): sauzìcchiu (lat. salsicia)
• addibbuluta dâ "p" cumplessa ntervucàlica: subbrissàta (lat. soppressus -àta)
• addibbuluta dâ cunzunanti "p" doppu la "m": càmbu
• addibbuluta dî cunzunanti "c" e "t" doppu la "n": jànga, mangùsu, sàndu, pandanèdda
• usu di l'artìculu ditirminativu u (la forma arcàica lu persi la cunzunanti nizziali)

Murgerati (frazzioni Sicilì) è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

• lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
• lu passaggiu di ll latinu a dd: spàddi, cavàddu, pèddi, chìddu, ma bèlli, abballà, mbrèllu
• la prununza chiara e distinta dî vucali finali: fìgliu, spùsa, mùtu, pàni, fiàscu, pàlu, mìssa, màggiu, nùci, nìvi, sùtta, fìssa, cràpi, stìssa, pìru, màli, sàcciu, strìtta, frìschi, chìsta, sùrdu, pàtri, sùlu, frìddu, pìlu, scìsa, spìsi, aprìli, Agùstu, pirtùsu
• la prununza dî vucali àtuni nterni: spirànza, sùrici, curàggiu, cicàti, paìsi, giùvini, fìmmini, cugliùni, nùtili, sunatùri, sigliùzzu, canìglia, ncùdini, piràinu, miràculi, passàtu, pignàta, piccàtu, fuculàri, saìtta
• lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: nun-zi, ma nsirtài
• assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: mànna, scìnni, frùnna, cannìli, tànnu, ma vindìtta, rùndini, quànda/quànna
• rutacismu dâ "d": ri, riàvulu, rispiràtu, rìssi, ràmmi, turìsca, pirùcchi, rùi, accìri, vìrinu
• rutacismu dâ "l" prima di na cunzunanti: vùrpi (lat. vùlpes), sarvàu, barcùni
• cuntrazzioni dû nessu latinu -l(i)d-: cauràra
• assimilazzioni dû nessu latinu -nv-: ammìria (lat. invidia), mmìci (lat. in vicem)
• addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "m": m-bàcci
• nzirzioni dâ "v" tra dui vucali: càvuci
• usu di pròtisi nizziali: ngi/nci, spirtùsu, addùvi (lat. de ubis), gurìcchi, all'ammundi ("susu e sutta").
• usu di pròtisi finali: pòti, vài (terza pirs.), fàci, ma a li voti no: cu mì, a-ttì, a-mmì
• usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiù, chiàvi, chiàndi
• pirduta dâ "g": -àddu, -addìna, -uài, -unnèdda, -ùrdiu, ma gàttu, gàtta, gabbàtu, guaragnà, e puru vardàu, vuàddara, vuaddarùsi
• pirduta dâ "r" ntô nessu latinu "tr": arrètu (lat. ad retro), nòsta, vuòsti
• pirduta dâ "i" nizziali: -ntròna, -nùtili
• addibbuluta dâ cunzunanti "p" doppu la "m": làmba, sèmbi, cambàna, mbaràtu
• addibbuluta dî cunzunanti "t" doppu la "n": sindènzi, sàndu, n-dèrra, ìnda
• addibbuluta dû nessu latinu "bi"/"be": scàngia (lat. ex càmbia), hàggiu (lat. hàbeo)
• addibbuluta dâ "b" latina: vrùcia (lat. brusiare, abbruciari), vutticèdda, vilanzuòlu, vacìli, varlìri, avvrangài
• usu dâ "j" pâ "i" nizziali latina: jètti, jùarnu
• usu di suffissi lucali: pirdènza (pirduta)
• usu di plurali nun rigulari: li fìcu
• raffurzamentu dâ "s" nta "z" doppu la "r": pèrzu
• raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": vàsciu
• usu dî formi virbali curti: camminà, sunà, vinì, sputà, chiàngi, rìri, vìri, guaragnà, cucinà, tèni, sènti, cripà, vìvi, arà
• usu dû verbu "avì" (aviri) pi n'ubbricazzioni: hàggia ròrmi (haggiu a rormi)
• usu di l'artìculi ditirminativi longhi lu, la e li
• usu di l'artìculi nditirminativi curti nu e na

Vucali "ò" e "è":

• dittungazzioni dâ "ò" nta "ùa": jùarni, pircùacu, ntùarnu, gliùammaru
• dittungazzioni dâ "ò" nta "ùo": pùorcu, vùoi (buvini), vùosti, fùossi, ùovu, sciùogli, sùoni, strùongu, scùorzu
• nun dittungazzioni dâ "ò": divòtu, cròccu, pòcu, sòldi, òssa, menzanòtti, tròna, vònnu, allònga, pressaròla, ròli, sirrottu, còmi/cùmi, ròppu/rùppu,
• dittungazzioni dâ "è" nta "ìa": tìambu, martìaddu, pìari, rìandi, vìarnu, attìandu,
• dittungazzioni dâ "è" nta "ìe": tìembu, martìeddu, pìeri, rastìeddu, vìermu, fìerru, pìettini, cancìeddu, stuppìeddu, pignatìeddu
• nun dittungazzioni dâ "è": rèndi, mègliu, pèggiu, bèni, èsci, vèni, arricèttu, vècchia, fèsta, sèrvi, tèninu, lancèdda

Roccagluriusa è situata nta l'ària muntana dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

• lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
• la prununza chiara e distinta dî vucali finali: paìsi, crìsta, fìgli, fiùri, fiùmi, prumìssa, lìbru, fùrnu, hâmu, lùssu, sùli, màri, fìni, appìsa, nèglia, pàni, àcciu
• la prununza dî vucali àtuni nterni: muntàgni, pitrusìnu, putìa, miscàtu, piccàtu, castïàtu, curùna, vinùtu, giùvani, livàtu, campàtu, culùri, filìci, purmùni, stagiùni, crìscitu, fràcitu, mèrula
• lu passaggiu di ll latinu a dd: vaddùni, ddà, chìddu, scìdda, ma bèllu, nuvèlla
• assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: scìnninu, mùnnu, pigliànnu, ma grandìzza
• rutacismu dâ "d": ra, rî, rìttu
• dittungazzioni dâ "ò": nuòstu, uògliu, ma vògliu, ancòra, bòna, còsti, ròta, nòsta, nòva
• dittungazzioni dâ "è": aucièddi, nsièmu, sièstu, caticièddu, viècchi, cupièrtu, frastièri, muricièddu, ma simènti, gènti, sèculi, prugrèssu, cèssu
• usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiàni, chiù, chiànuchiànu
• addibbuluta dâ "t"doppu la "n": m-pùnda
• assimilazzioni dâ "r": picchì
• usu dî formi virbali curti: campà (campari), vìri (vìriri)
• usu di l'artìculu ditirminativu arcàicu lu
• l'usu dâ forma dû duppiu cungiuntivu (as. si vinissi, u dicissi), comu n sicilianu, esprissioni ca n talianu è traduciuta cu un cungiuntivu e un cunnizziunali "se venisse, lo direi").

Rufranu è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

• lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
• la prununza chiara e distinta dî vucali finali: chìsta, fàmi, amànti, pàni, crùci, spìca, fìglia, càni, valìggia
• la prununza dî vucali àtuni nterni: scupèrta, muntàgna, gintìli, pisànti, vistìtu, dimàni, jumàra, nustalgìa, luntàna, giuvintù, patrùni
• lu passaggiu di ll latinu a dd: chìddi, carusèdda, fusìddi, ma bèllu
• lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: pènzu
• rutacismu dâ "d": rùi, ri, guaragnà, ra
• dittungazzioni dâ "ò": suònnu, tuòzzu, cuòcci, uòcchi, gruòssi, fuòrti, ma ricòrdu, tròppu, còri
• dittungazzioni dâ "è": mièzzu, tièmpi, lièttu, vièni, ma èra
• usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiàna
• addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "m": m-bàcci
• addibbuluta dî cunzunanti "t" doppu la "n": Ndunùcciu
• usu dî formi virbali curti: scurdà, guaragnà, accumenzà, ammassà,
• usu di l'artìculu ditirminativu longu lu
• l'usu dâ forma dû duppiu cungiuntivu (as. si vinissi, u dicissi), comu n sicilianu, esprissioni ca n talianu è traduciuta cu un cungiuntivu e un cunnizziunali "se venisse, lo direi").

Ispani (frazzioni San Cristòfuru) è situata ntâ zona custera dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

• lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
• la prununza chiara e distinta dî vucali finali: càtu, mìnna, grègna, lìppu, nàca, àcciu, hàvi, putìa, rùva (via), chièsia
• la prununza dî vucali àtuni nterni: casciùni, buffètta, cuddùra, fucàzza, cirnìcchiu, purtùni, jurnàti, trappìtu, pitrusìnu, panàru, pirtùsu, piràinu, mucàtu, strùmmulu, zìmmaru, muccatùru, cucùzza, casicavàddu, càntara, furcùni, frìttuli, mpicciùsu, paparìnula, fràggidu, cannarùni, all'intrasàtta
• lu passaggiu di ll latinu a dd: chìddu, ddabbàsciu, fucazzèdda, faìddi, vaddùni, vitiddùzzu, zappùdda
• lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: nzurtà
• assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: bànna, gliànna, munnìzzi, bànnu, nnùglia, rinninùni, scìnni, stannàrdu
• rutacismu dâ "d": cimmiràglia, ma divacàtu, midùdda
• dittungazzioni dâ "ò": gliuòmmiru, cuòzzu, mustazzuòli, n-cuòddu, papuòzzulu, cuòppu, fuòrchiu, catuòrdu, ma òmu, pircòca, sòru, còmi, cròccu, cammisòla, nòtti
• dittungazzioni dâ "è": rastièddu, muccaturièddu, cannilièri, tianièddu, cancièddu, fiètu, chianièddi, fumièri, crapittièddu, farfarièddu, cièrri, carusièddu, ma èrramu, vèrru, cuzzèttu, gimmitèriu, scrizzèttu, lancèdda, cimminèra, vèrtula, scutèdda, suricèra
• usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): acchianàta, chiù, chiànca, chianùzzulu
• pirduta dâ "g" nizziali: -ànciu, -addinèdda, -àddu, -unnèdda, -ùvitu, -àggia
• nzirzioni dâ "i" tra dui cunzunanti: èriva, malivìzzu, suòrivi
• usu di pròtisi nizziali: nzòcca, vàvu
• usu di pròtisi finali: vasilicòi
• usu dî formi virbali curti: curcà, cummiglià, acchianà, cupinà, nciarmà, ntruppicà, ntrattinì, nzurà, pinniculà, riviglià, sapì, stunà
• usu dû nessu -uz- (pû latinu -ls-): cièuzi (lat. celsum)
• cuntrazzioni nta "o" dî nessi latini -als- e -alc-: sozìcchiu, cozètti, cozùni, ma caucirùgnulu
• rutacismu dâ "l" prima di na cunzunanti: curtièddu, nzurtà
• addibbuluta dâ "r" ntervucàlica: cilivrièddu, ciramìli, murtàli
• addibbuluta dî cunzunanti "c" doppu la "n": carivùnghiu, ìnghi
• addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "n": mbasciàtu
• addibbuluta dâ "b": vurràini, vìvi, vuòzzu, vilanzùni, varrìli, vruòcculi, tavùtu
• raffurzamentu dâ "s" nta "z" doppu la "r": vùrza
• raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": abbàsciu
• mitàtisi: sibbùrcu (lat. sepulcrum), vìppitu (lat. bivitum/bibitum), cràpa (lat. capra), pòddula (sp. polilla)
• usu di l'artìculu ditirminativu u

Vibunati è situata ntâ zona custera dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

• lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
• la prununza chiara e distinta dî vucali finali: sùlu, càntu, ùgna, sùtta, pìgna, amùri, mùsca, strìtti, mànu, tàntu, ànnu, frìscu, fàmi, màstru, chìstu, làtu, amìcu, sàntu, mìsu, gènti, cùrta, aulìvi, m'abbrazzàu, sìra, fàzzu, còsi, càru
• la prununza dî vucali àtuni nterni: buntà, cuntènti, cavùni, furàggiu, cardùni, accattàu, aurìcchi, fucùsu, pigliàtu, duttùri, piccàtu, tinùri, pirò, mbrugliùni, assimigliàva, sintùtu, muglièri, fìmmina, prufissùri, culùri, pùlici, pricìsu, furiùsa, ciràsu, rigìna
• lu passaggiu di ll latinu a dd: ìdda, vaddùni, pinnulèdda, spàdda, grìddu, ma bèllu, ascìlli, capìlli
• assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: quànna, mànnu, suspirànnu, ma mutandùni, dumandàu, biùnda
• lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: cunzuprìna (lat. consobrina: cugina), pènzangi, ma cunsìgliu
• rutacismu dâ "d": ri, rìssi, marònna, cùra, rùi, grìru, rispiràta, rirènnu, chiurèmmu, rumàni, sturènti, carùtu, rilùri (lat. dolorem)
• dittungazzioni dâ "ò": juòrnu, ruòspu, cuòriu, bisuògnu, cuòddu, attuòrnu, uòcchi, fuòssu, cuòrpu, muòrtu, buònu, vuò, vuòi, ma pòcu, pròntu, fòrti, còmi, nòtti, rimòrsu, pòrti, vògliu, pòi, milòrdu, pò, ròppu, bòna, paròli, tròppu, pònti
• dittungazzioni dâ "è": miènzu, tièni, cangièddu, lièttu, quiètu, Piètru, siènti, dispièttu, pièri, vièrnu, niènti, pièttu, ma attèntu, vèri, finèstri, vèrmu, succèssu, sèmpi, mègliu, fèsta, bèni, spècchiu, vèni, èra, suspèttu, supèrchi, ardènti, vècchia, prumittènnu, mènti, puvirèdda, trènu
• usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiù, chìna, acchianàu, chiànu
• raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": abbàsciu
• addibbuluta dî cunzunanti "c" doppu la "n": cònga, ngurunàtu, ngazzàtu, aunghiàtu, ngàpu, màngu
• addibbuluta dâ "b": viddìcu, vrìnna, vasà, tavàna
• usu di pròtisi finali: pòti, vài, cu mìcu (sp. con mígo), ma: a mì
• usu di pròtisi nizziali: spirtusàva, sparpagliuòlu (pruv. parpaiolo), ngi
• mitàtisi: vrigògna
• pirduta dâ "g" nizziali: -arzìllu, -unnèlla, ma guardàtu e vàrda
• nzirzioni dâ "v" tra dui vucali: paravìsu (sp. paraíso)
• cuntrazzioni nta "oz" dû nessu latinu -ols-: vòzi
• cuntrazzioni nta "auc" dû nessu latinu -alc-: càuciu
• pirduta dâ "r" ntô nessu "tr": arrètu (lat. ad retro), àta (lat. àltera)
• usu dû verbu "avì" (aviri) pi n'ubbricazzioni: hàggia purtà (haggiu a purtà)
• usu dî formi virbali curti: riturnà, truvà, stà, nzurà, arrivà, purtà, curcà, vulà, raglià, rà, caccià, torci, minti, trattà, aiutà, giurà, murì, mbarà, bivirà, campà, ma fàri (fà)
• usu di l'artìculu ditirminativu longu lu

Comu ntô sicilianu di Sicilia, lu finòminu dî vucali mòbbili (addibbuluta dâ "e" e dâ "o" quannu nun sunnu accintati) è prisenti ntô dialettu cilintanu miridiunali:

Cilièndu -> cilindànu

òcchiu -> ucchicièddi (plurali)

mònacu -> munacièddu

hiddi rèstani -> hiddi ristàvani

Cònu -> Cunùcciu

vèngu -> vinùtu

vocca -> vuccùzza

ecc.

Li parrati dû Vasciu Cilentu sàrvanu assai tèrmini d'orìggini greca c'attruvamu macari ntê parrati dâ Calabbria centru-miridiunali, dâ Sicilia e dû Salentu: nun si sapi siddu sti tèrmini cilintani sunnu lucali o siddu foru purtati di culoni calabbrisi, siciliani, o àutri.

• Li parlati di Roccagloriosa e Rofrano
• Pruverbi cilentani di Alfanu
• Dialettu dû Basciu Cilentu