د افغانستان پېښليک

پېښليک
د اسلام نه دمخه پېر
د هخامنشيانو پېر (550-330 BC)
د سلوکيان پېر (330-150 BC)
د يوناني-باختر پېر (256-125 BC)
سکائيان (145 BC - )
کوشانيان (30 CE - 248 CE)
ساسانيان (248 - 410)
کیداریان (320-465)
هفتاليان (410-557)
ساسانيان (224-579)
کابل‌شاهان (565-670)
اسلامي پېر
د اميه خلافت (661-750)
د عباسي خلافت (750-821)
طاهريان (821-873)
صفاريان (863-900)[۱]
سامانيان (875-999)
غزنويان (963-1187)
سلجوقيان (1037-1194)
خوارزمشاهيان (1077-1231)
غوريان (1149-1212)
ايلخانيان (1258-1353)
تېموريان (1370-1506)
مغولان (1501-1738)
صفويان (1510-1709)
هوتکيان (1709-1738)
افشاريان (1738-1747)
د درانيانو سلطنت (1747-1823)
امارت (1823-1926)
پاچايي نظام (1926-1973)
جمهوري نظام (1973-1978)
ولسواکي جمهوريت (1978-1992)
اسلامي رياست (1992-1996)
اسلامي امارات (1996-2001)
اسلامي جمهوريت (2001-)
د افغانستان کورنۍ جګړه
1979–1989
1989–1992
1992–1996
1996–2001
2001–present

په ۱۸۲۳ز کال کې د دراني سترواکۍ له پای ته رسېدو وروسته، د يوه دولت په توګه د افغانستان تاريخ، د افغانستان امارت په توګه پيلېږي، کله چې د افغانستان د نوي دولت بنسټ کېښودل شو. په ياده سيمه کې د نورو هېوادونو، په عمومي توګه له پاکستان، هندوستان، ايران، تاجکستان، ترکمنستان او اوزبیکستان سره د افغانستان تاريخ تړلی دی. اوسمهال د هغې سيمې ثبت تاريخ، چې اوس د افغانستان په نوم يادېږي، له ميلاد مخکې تر پنځه زره کاله پورې رسېږي، کله چې دا سيمه د هخامنشي سترواکۍ تر واک لاندې وه، خو بيا هم شواهد ښيي چې، په دې ځمکه کې له ۳۰۰۰ نه تر ۲۰۰۰ ميلاد مخکې کلونو پورې ښاري کلتورشتون لاره. د باختر تاريخ، له ميلاد مخکې ۲۵۰۰ کاله پورې رسېږي. د سیند مدنيت، د افغانستان په شمال کې ډېرو برخو پورې غځېدلی و. لوی سکندر او مقدوني پوځ د هخامنشي سترواکۍ پر مهال او د «ګوګامالا» جګړې په وخت کې، له ميلاد مخکې ۳۳۰ کال کې اوسني افغانستان ته را رسېدلی و. له هغه را وروسته، ډېرو سترواکيو په افغانستان کې پلازمېنې جوړې کړې، لکه: يونانو- باختري، کوشانيانو، هندو- ساساني، کابل شاهانو، صفاريانو، سامانيانو، غزنويانو، غوريانو، کورتيانو، تيموريانو، هوتکيانو او درانيان په کې شامل دي.^{[۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]}

افغانستان، یعنې «د افغانانو ځمکه»، چې د تاريخ په اوږدو کې يې يو مهم موقعيت درلود او اوس یې هم لري. دا سيمه، «د هندوستان، په مرکزي اسيا کې د ورېښمو د لرغونې لارې، له لويديځې اسيا او اروپا، چې له مديترانې څخه يې د چين پر لور سوداګري کوله»، دروازه بلل کېږي. په ډېرو سوداګريزو او د تګ را تګ لارو پروت افغانستان، د مرکزي اسيا څلور لارې بلل کېدای شي، ځکه چې له منځني ختيځ څخه لارې، د سیند له درې څخه د هندوکش په غرونو کې له لارو، له لرې ختيځ څخه د تاريم له حوضې او د ايروايشيا په ګاونډيو ډګرونو کې يو له بل سره نښلي.^{[۱۲][۱۳][۱۴]}

د دې ځای د يوې ډلې خلکو له خوا آریاني ژبو ته وده ورکړل شوې وه، پښتون قوم په افغانستان کې پښتو ژبه وايي چې دا هم يوه ختيځه آریاني ژبه ده. «ايلينا اي. کويزمينا» په دې باور ده چې، په آریاني ژبه خبرې کوونکي، د افغانستان د کوچيانو کېږدیو د ژېړو په زمانه کې، د ايروايشيا د ډګریز کمربند له خامو او سطحې کورونو څخه وده موندلې وه.^[۱۵]

د اسلامي پوځونو له خوا د افغانستان تر نيول کېدو وروسته، د دې هېواد کلتور بدل شو او له اسلام څخه مخکې د دې هېواد زردشتي، بودايي او هندي پړاوونه له منځه تللي دي.

د اسلامي پوځ له خوا د افغانستان فتحې، د سيمې پر کلتور او دين ژور اغېز وکړ. اسلامي واکمنو کورنیو، لکه: طاهريانو، صفاريانو، غزنويانو، سامانيانو او غوريانو، له افغانستان څخه راپورته شوې، په مرکزي اسيا او په ځانګړي ډول په لوی خراسان کې يې واکمني وکړه او د هند د نیمې لويې وچې شمال اسلامي کېدو ته يې لاره هواره کړه، چې اوس د پاکستان په نوم پېژندل کېږي.

ميرويس هوتک( میرویس نیکه) او ورپسې احمد شاه دراني( احمدشاه بابا)  او د افغانستان قبيلې لکه: پښتانه، تاجکان، هزاره ګان، ترکمنان او اوزبکان تر يوه توغ( بیرغ) لاندې سره يو لاس کړل او د اتلسمې زېږدېزې پېړۍ په لومړيو کې يې، د افغانستان امارت بنسټ کېښود. په افغانستان کې زيات او بېلا بېل خلک اوسېږي، لکه: پښتانه، تاجکان، هزاره ګان، اوزبکان، ترکمنان، قزلباش، ايماق، پشيان، بلوڅان، پاميريان، نورستانيان او .... ^{[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]}

په ۱۹۶۶ز کال کې، د «لویس دوپري» او نورو له لوري، د «کور درې» په اړوندو برخو کې له تاريخ څخه مخکې سيمو د کېندنو پر مهال، چېرې چې ۸۰۰ ډبرين وسايل او د نياندرتال د ښي اړخ هډوکي يوه ټوټه وموندل شوه، د دې ښودنه کوي چې، په اوسني افغانستان کې لومړيو انسانانو شا او خوا ۵۲۰۰۰ کاله مخکې ژوند کړی. يو غار چې د «کارا کمر» په نامه يادېږی، په هغه کې د لوړډبرين عصر څوارلس د کاربون ټوټې موندل شوې، چې ۳۴۰۰۰ کاله پخوانۍ دي. په افغانستان کې د بزګرانو ټولنې، د نړۍ له پخوانيو بزګرانو نه دي. دا نمونې د دې ښودنه کوي چې، اصلي استوګن خلک کوچني کروندګر او شپانه وو، چې ممکن په قبيلو وېشل شوي وو او کوچنۍ پاچهۍ يې لرلې، چې په بېلا بېلو وختو کې جوړېدې او ړنګېدې. شونې ده چې، د ښارونو جوړېدل، له ميلاد ۳۰۰۰ کاله مخکې پيل شوي وو. په سيمه کې زردشتي مذهب، پياوړی او غالب و، ان دا چې، د اوسني افغان جنتري(تقويم) د مياشتو نومونه هم، د زردشتي مذهب د اغېز څرګندونه کوي. د بودايي او هندو مذهب په څېر نورو مذهبونو، وروسته وده وکړه او په سيمه کې يې ژور اغېز پرېښود. ګندهارا، له ويدي پړاو څخه يوه لرغونې پاچهي ده، چې پلازمېنې يې د هندوکش او سليمان غرونو تر منځ موقعيت درلود، سره له دې چې، د اوسني وخت کندهار او د لرغونې زمانې ګندهارا، له جغرافيايي پلوه، يو نه دي.   ^{[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]}

د دې سيمې لومړي اوسېدونکي، له ميلاد نږدې ۳۰۰۰ کاله مخکې، له ګاونډيو مدنيتونو سره د کلتور او سوداګرۍ له لارې تړلي وو، لکه: د جيرفت، د سيلک تپه او سیند درې تمدنونه. شونې ده چې، ښاري تمدن له ميلاد مخکې ۳۰۰۰ کلونو په لومړيو کې پيل شوی وی او شونې ده چې، د مونډيګک په نوم لومړی ښار (اوس له کندهار سره نژدې موقعيت لري) د سيند درې مدنيت يوه مستعمره وه. لومړي پېژندل شوي خلک يې هندي-ايرانيان بولي، خو اټکل کېږي چې، دوی له ميلاد نه مخکې ۳۰۰۰ کال څخه تر ۱۵۰۰ کال پورې دغې سيمې ته رسېدلي دي.^{[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹]}

د سیند درې مدنيت د ژیړو د عصر تمدن و (له ميلاد مخکې ۳۳۰۰ – ۱۳۰۰، چې له ميلاد مخکې له ۲۶۰۰ څخه تر ۱۹۰۰ ز کال پورې بلوغ ته رسېدلی دی)، دا مدنيت داوسني پاکستان له شمال لويديځ څخه د اوسني هندوستان تر شمال لويديځ او د اوسني افغانستان تر شمال ختيځ پورې خپور و. د سیند درې يوه سوداګريزه مستعمره، د آمو سيند په څنډه کې د شمالي افغانستان په «شورتوګای» سيمه کې موندل شوې. له شورتوګای پرته، مونډيګک يو بل پېژندل شوی ځای دی. په افغانستان کې د سیند درې مدنيت، نورې کوچنۍ سيمې هم موندل شوې دي.^{[۳۰][۳۱][۳۲]}

د باختر- مارګيانا د  لرغون پېژندنې ټولګه، له ميلاد مخکې له شا او خوا ۲۲۰۰ نه تر ۱۷۰۰ کلونو پورې وپېژندل شوه. د بلخ ښار بنسټ په نږدې همدې وخت کې اېښودل شوی و (شا او خوا له ميلاد مخکې له  ۲۰۰۰ څخه تر ۱۵۰۰) پورې. ^[۳۳]

د ګندهارا سيمه، د پېښور درې او سوات د سيند درې تر منځ موقعیت درلود، که څه هم د «لویې ګندهارا» کلتوري اغېز، د سیند له سيند څخه ورهاخوا د «پوټوهار» په لوړو کې تر ټيکسلا او لويديځ ته په افغانستان کې تر کابل او باميان درې او شمال لور ته د قراقرم تر پولو هم خپور شوی و.^[۳۴][۳۵]

د کامبوجا اشوکان يوه آریاني(نورستاني) ډله وه، چې په هندوکش کې يې ژوند او واکمني کوله.شونې ده چې د کامبوجا يوه پلازمېنه راجاپوره (اوسنی راجوري) وه، په داسې حال کې چې، اصلي مرکزي پلازمېنه يې کاپيسي (اوسنۍ کاپيسا) وه. د کامبوجا سيمه په ډېرو پړاوونو کې وپاېده او وده يې وکړه. د ويدي «ماهاجاناپاډي) عصر، له سنسکريتي متونو څخه تر زردشتي او بودايي پړاو پورې، چې په سپېڅلو پالي متنونو کې يې يادونه شوې. په بودايي رواياتو کې د «کاپسیي» په نامه د دې سيمې يادونه شوې. د کامبوجا وروستۍ يادونه، د لسمې پېړۍ په پای کې شوې، کله چې دوی په هندوستان بريد وکړ او د کامبوجا-پالا واکمنه لړۍ يې رامنځ ته کړه.^[۳۶]

کله چې لوی سکندر په مرکزي اسيا بريد وکړ، کمبوجا له هغه سره په ټکر کې ښکېل شو. مقدوني فاتح د «داريوش» له چمتووالي څخه لنډ مخ واړاوه او د هخامنشي سترواکۍ له نيولو وروسته يې، د اوسني ختيځ افغانستان او لویديځ پاکستان پر لور يرغل وکړ. په دې ځای کې ،هغه د کمبوجا اسپوسيو او اساکينيو قبيلو له خوا له مقاومت سره مخامخ شو. د هندوکش په سيمه کې، چېرته چې کمبوجا اوسېده، ګڼې واکمنۍ تېرې شوي، لکه: ويدي ماهاجاناپاډا، پاليي کاپيسي، هندو-يوناني، کوشاني، ګندهارا تر پاريستان(Gandharans to Paristan) پورې او اوسمهال د پاکستان او ختيځ افغانستان تر منځ وېشل شوې ده.^[۳۷][۳۸]

1. ↑ Encyclopaedia Britannica
2. ↑ Rahimi, Mujib Rahman. State Formation in Afghanistan: A Theoretical and Political History. Bloomsbury Publishing, 2017.کينډۍ:ISBN?کينډۍ:Page needed
3. ↑ Mehta, Jaswant Lal (1979). Advanced Study in the History of Medieval India (په انګليسي). Sterling Publishers. p. 31. ISBN 9788120706170. Modern Afghanistan was part of ancient India; the Afghans belonged to the pale of Indo-Aryan civilisation. In the eighty century, the country was known by two regional names—Kabul land Zabul. The northern part, called Kabul (or Kabulistan) was governed by a Buddhist dynasty. Its capital and the river on the banks of which it was situated, also bore the same name. Lalliya, a Brahmin minister of the last Buddhist ruler Lagaturman, deposed his master and laid the foundation of the Hindushahi dynasty in c. 865.
4. ↑ "Country Profile: Afghanistan" (PDF). United States: Library of Congress Country Studies on Afghanistan. August 2008. Archived from the original (PDF) on 2014-04-08. نه اخيستل شوی 2010-08-16.
5. ↑ "Afghanistan: The Pre-Islamic Period". United States. 1997. Archived from the original on 2012-09-24. نه اخيستل شوی 2010-08-16.
6. ↑ Dupree, Nancy Hatch (1977). An Historical Guide To Afghanistan (Chapter 3: Sites in Perspective) (2 ed.). United States: Afghan Air Authority, Afghan Tourist Organization. p. 492. نه اخيستل شوی 2010-08-22.
7. ↑ Shroder, John Ford (2006). "Afghanistan". Microsoft Encarta Online Encyclopedia. Microsoft Corporation.  Archived 2009-10-31 at the Wayback Machine.
8. ↑ "Bactria | Definition, Location, & Kingdom". Encyclopedia Britannica.
9. ↑ Rita P. Wright. The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. 2010. p. 1.
10. ↑ "Alexander and Macedonian Rule, 330 – ca. 150 B.C." United States: Library of Congress Country Studies on Afghanistan. 1997. نه اخيستل شوی 2010-10-31.
11. ↑ "Kingdoms of South Asia – Afghanistan (Southern Khorasan / Arachosia)". The History Files. نه اخيستل شوی 2010-08-16.
12. ↑ Banting, Erinn (2003). Afghanistan: The land. Crabtree Publishing Company. p. 4. ISBN 0-7787-9335-4. نه اخيستل شوی 2010-08-22.
13. ↑ Adamec, Ludwig W. (2011). Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press. p. 1. ISBN 978-0-8108-7957-7. نه اخيستل شوی 2012-06-28.
14. ↑ Afghanistan Beyond the Fog of Nation Building: Giving Economic Strategy a Chance. S. Frederick Starr "Archived copy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2013-07-08. نه اخيستل شوی 2012-06-28.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (link)
15. ↑ Elena E. Kuz'mina, The Origin of the Indo-Iranians (Leiden and Boston:Brill 2007), p. 62.
16. ↑ Parkes, Aidan (2018-04-27). "Trials of the Past: A Theoretical Approach to State Centralisation in Afghanistan". History and Sociology of South Asia. Sage Publications. 12 (2): 149–59. doi:10.1177/2230807518767710. ISSN 2230-8075. S2CID 158800766.
17. ↑ "Last Afghan empire". Louis Dupree, Nancy Hatch Dupree, and others. Encyclopædia Britannica Online Version. 
18. ↑ "Last Afghan Empire". Afghanpedia. Sabawoon.com. Archived from the original on 2010-05-24. نه اخيستل شوی 2010-08-16.
19. ↑ D. Balland "Afghanistan x. Political History". Encyclopædia Iranica.  
20. ↑ Langer, William L., ed. (1972). An Encyclopedia of World History (5th ed.). Boston, MA: Houghton Mifflin Company. pp. 9. ISBN 0-395-13592-3.
21. ↑ Shroder, John Ford (2006). "Afghanistan". Microsoft Encarta Online Encyclopedia. Microsoft Corporation.  Archived 2009-10-31 at the Wayback Machine.
22. ↑ Baxter, Craig (1995) "Historical Setting" pp. 90–120, page 91, In Gladstone, Cary (2001) Afghanistan revisited Nova Science Publications, New York, ISBN 1-59033-421-3
23. ↑ Gandara...Link Archived 2013-07-19 at the Wayback Machine.
24. ↑ W. Vogelsang, "Gandahar", in The Circle Of Ancient Iranian Studies
25. ↑ E. Herzfeld, "The Persian Empire: Studies on Geography and Ethnography of the Ancient Near East", ed. G. Walser, Wiesbaden 1968, pp. 279, 293–94, 336–38, 345
26. ↑ Dupree, Nancy Hatch (1977). An Historical Guide To Afghanistan (Chapter 3: Sites in Perspective) (2 ed.). United States: Afghan Air Authority, Afghan Tourist Organization. p. 492. نه اخيستل شوی 2010-08-22.
27. ↑ Shroder, John Ford (2006). "Afghanistan". Microsoft Encarta Online Encyclopedia. Microsoft Corporation.  Archived 2009-10-31 at the Wayback Machine.
28. ↑ Mallory, J. P. (1997). "BMAC". Encyclopedia of Indo-European Culture. London: Fitzroy Dearborn. ISBN 1-884964-98-2. 
29. ↑ Francfort, H.-P. (2005) "La civilisation de l'Oxus et les Indo-iraniens et les Indo-aryens en Asie centrale" In Fussman, G.; et al. (2005). Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale. Paris: de Boccard. pp. 276–285. ISBN 2-86803-072-6.
30. ↑ Rita P. Wright. The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. 2010. p. 1.
31. ↑ Peeping through the past: Prof. G.R. Sharma memorial volume. Dept. of Ancient History, Culture & Archaeology, University of Allahabad. pp. 124–129.
32. ↑ Kenoyer, Jonathan Mark (1998). Ancient cities of the Indus Valley Civilization. pp.96
33. ↑ Mallory, J. P. (1997). "BMAC". Encyclopedia of Indo-European Culture. London: Fitzroy Dearborn. ISBN 1-884964-98-2. 
34. ↑ Eggermont, Alexander's Campaigns in Sind and Baluchistan 1975، مم. 175–177.
35. ↑ Neelis, Early Buddhist Transmission and Trade Networks 2010، م. 232.
36. ↑ See: Problems of Ancient India, 2000, p 5-6; cf: Geographical Data in the Early Puranas, p 168.
37. ↑ Panjab Past and Present, pp 9–10; also see: History of Porus, pp 12, 38, Buddha Parkash
38. ↑ Proceedings, 1965, p 39, by Punjabi University. Dept. of Punjab Historical Studies – History.