Rejencja bydgoska (1939–1945)

Po zakończeniu kampanii wrześniowej władze III Rzeszy rozpoczęły administracyjne zagospodarowanie okupowanych ziem polskich. Punktem wyjścia do wyznaczenia granic jednostek administracyjnych Pomorza i Wielkopolski był dawny podział prowincji i rejencji sprzed 1920 r., kiedy tereny te znajdowały się pod zaborem pruskim. Przy wyznaczaniu południowej granicy terytorialnej pomiędzy Pomorzem Gdańskim, a Wielkopolską wystąpiły różnice zdań między Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Rzeszy, a posiadającym duże wpływy u Hitlera, gauleiterem Gdańska Albertem Forsterem^[1].

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy bardziej było przychylne koncepcji powiązania Bydgoszczy z Poznańskiem, o czym dowodzi memoriał opracowany we wrześniu 1939 r. W mniemaniu dyrektora ministerialnego Vollerta, ze względu na ważność dróg komunikacyjnych (Kanał Bydgoski, kolej Piła-Bydgoszcz-Toruń), byłoby korzystniej przyłączyć Bydgoszcz do okręgu Gdańskiego, lecz ze względu na czynniki kulturalne, powinna stać się częścią okręgu Poznańskiego. Kierując się tymi pobudkami, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy zaproponowało, aby przyszła prowincja Prusy Zachodnie składała się tylko z dwóch rejencji – gdańskiej i kwidzyńskiej^[1].

O ostatecznej przynależności Bydgoszczy do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie zadecydowała nieugięta postawa Alberta Forstera, który ok. 23 września 1939 r. interweniował u samego Hitlera. Mianował on własnego nadburmistrza miasta Wernera Kampe i nie dopuścił do obsadzenia urzędów w rejonie bydgoskim przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy^[1].

Rejencja bydgoska zajmowała w 1939 r. obszar 7425 tys. km², który zamieszkiwało 1 mln 22 tys. ludności. Obejmowała południowo-zachodnie tereny z przedwojennego województwa pomorskiego. Została wyzwolona przez Armię Czerwoną i powróciła do przedwojennych jednostek polskiej administracji w styczniu i lutym 1945 roku.

• Bromberg (Bydgoszcz)
• Thorn (Toruń)

• Landkreis Bromberg (bydgoski)
• Landkreis Kulm (chełmiński)
• Landkreis Schwetz (świecki)
• Landkreis Thorn (toruński)
• Landkreis Tuchel (tucholski)
• Landkreis Wirsitz (wyrzyski)
• Landkreis Zempelburg (sępoleński)

Źródło: Statistischen Landesamt Danzig-Westpreussen (1944): Gemeinde- und Wohnplatzlexikon des Reichsgaus Danzig-Westpreussen (Bd. 1). Danzig: A. W. Kafemann.

Herb	Miasto	Nazwa niem. 1943	Ludność 1943	Rejencja 1943	Powiat 1943	Państwo przed 1 IX 1939
	Bydgoszcz	Bromberg	142 044	bydgoska	Bydgoszcz-Miasto (Bromberg-Stadt)
	Chełmno	Kulm	13 197	bydgoska	chełmiński (Kulm)
	Chełmża	Kulmsee	12 277	bydgoska	toruński (Thorn)
	Fordon	Fordon	3770	bydgoska	bydgoski (Bromberg)
	Kamień Krajeński	Kamin	1622	bydgoska	sępoleński (Zempelburg)
	Koronowo	Krone an der Brahe	5536	bydgoska	bydgoski (Bromberg)
	Łobżenica	Lobsens	3165	bydgoska	wyrzyski (Wirsitz)
	Miasteczko Krajeńskie	Friedheim	1942	bydgoska	wyrzyski (Wirsitz)
	Mrocza	Immenheim	2887	bydgoska	wyrzyski (Wirsitz)
	Nakło nad Notecią	Nakel	11 296	bydgoska	wyrzyski (Wirsitz)
	Nowe	Neuenburg	5233	bydgoska	świecki (Schwetz)
	Sępólno Krajeńskie	Zempelburg	5207	bydgoska	sępoleński (Zempelburg)
	Solec Kujawski	Schulitz	4221	bydgoska	bydgoski (Bromberg)
	Świecie	Schwetz	11 664	bydgoska	świecki (Schwetz)
	Toruń	Thorn	78 224	bydgoska	Toruń-Miasto (Thorn-Stadt)
	Tuchola	Tuchel	7086	bydgoska	tucholski (Tuchel)
	Więcbork	Vandsburg	4102	bydgoska	sępoleński (Zempelburg)
	Wyrzysk	Wirsitz	2974	bydgoska	wyrzyski (Wirsitz)
	Wysoka	Weißeck	1905	bydgoska	wyrzyski (Wirsitz)

Bydgoski urząd rejencyjny składał się z tzw. Biura Głównego (niem. Hauptbüro) oraz czterech wydziałów^[2]:

• I. Sprawy Ogólne i Wewnętrzne (niem. Allgemeine und innere Angelegenheiten),
• II. Wychowanie i Oświata (niem. Erziehung und Volksbildung),
• III. Gospodarka (niem. Wirtschaft),
• IV. Rolnictwo i Domeny (niem. Landwirtschaft und Domänen).

W strukturze urzędu wyodrębnione były ponadto^[2]:

• Urząd Ubezpieczeń (niem. Obersicherungsamt),
• Obwodowy Sąd Administracyjny (niem. Bezirksverwaltungsgericht),
• Kasa Rejencji (niem. Regierungs-oberkasse).

Zgodnie z planem kompetencyjnym i strukturą organizacyjną z 15 sierpnia 1941 r. bydgoski urząd rejencyjny zatrudniał 55 referentów i 71 pracowników administracyjnych. Urząd prowadził politykę odbudowy i wzmocnienia niemczyzny poprzez dyskryminację ludności polskiej i uprzywilejowanie ludności niemieckiej. Prowadzono także germanizację ludności polskiej poprzez wpisy na Niemiecką Listę Narodową^[2].

Mimo usytuowania siedziby rejencji w Bydgoszczy, większość placówek szczebla powiatowego działających w okręgu bydgoskim podlegała ogniwom pośrednim administracji specjalnej zlokalizowanym poza rejencją, głównie w Gdańsku, ale także w Kwidzynie, Grudziądzu lub nawet w Chojnicach^[2].

Spośród jednostek, których rejon kompetencji wykraczał poza obszar rejencji, należały m.in.^[2]:

• Kierownicza Placówka Tajnej Policji Państwowej (niem. Geheime Staatspolizeileitstelle) - w 1943 r. rozciągnęła swoje kompetencje na kilka powiatów wchodzących w skład rejencji kwidzyńskiej,
• Kierownicza Placówka Policji Kryminalnej (niem. Kriminalpolizeileitstelle),
• Sąd Okręgowy (niem. Landgericht),
• Urząd Gospodarki wodnej (niem. Wasserwirtschaftsamt),
• Urząd Rzeszy ds. Budowy Dróg (niem. Reichsstrassenbauamt).

Natomiast zasięg kompetencji mniejszy aniżeli obszar rejencji, ale większy niż teren powiatu lub miasta wydzielonego miały m.in.^[2]:

• Treuhandstelle – urząd zajmujący się konfiskatą i administrowaniem majątku Polaków,
• Krajowy Urząd Pracy (niem. Landesarbeitsamt),
• Sąd Specjalny,
• Sztab Osadniczy (niem. Ansiediungsstab) - planował osadnictwo Niemców i usuwanie Polaków,
• Wojskowa Komenda Uzupełnień (niem. Wehrkreiskommando) – zajmowała się ewidencją i poborem rekrutów i rezerwistów do wojska, obejmowała powiaty: bydgoski, sępoleński, świecki i wyrzyski.

W świetle przepisów dekretu Hitlera z 8 października 1939 r. oraz rozporządzenia z 2 listopada 1939 r., najwyższą władzą w prowincji Rzeszy był namiestnik, będący zarazem gauleiterem NSDAP. Podlegała mu nie tylko administracja państwowa, ale także specjalna i samorządowa. Na czele rejencji bydgoskiej stał prezes rejencji. Był on samodzielną władzą podporządkowaną bezpośrednio w hierarchii namiestnikowi okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie^[2]. W świetle ustawodawstwa prezes rejencji był krajową władzą policyjną na administrowanym przez siebie terenie oraz wyższą władzą administracyjną. W praktyce podlegała mu jedynie policja porządkowa, tj. policja ochronna w miastach i żandarmeria na wsiach. W zakresie administracji państwowej mógł działać tylko tyle, na ile zezwolił mu na to jego namiestnik Albert Forster^[2].

Prezesi rejencji bydgoskiej^[2]:

Długoletnim wiceprezydentem rejencji bydgoskiej był Hubertus Schönberg^[2].

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:

• Kasztelania wyszogrodzka (1145-1314, Wyszogród - warownia zniszczona w 1330 r., w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy)
• Kasztelania bydgoska (1238-1793)
• Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie (1314-1323)
• Starostwo bydgoskie (1358-1780)
• Obwód Nadnotecki (1772-1807)
• Departament bydgoski (1807-1815)
• Rejencja bydgoska (1815-1920)
• Województwo bydgoskie (tzw. duże) (1950-1975)
• Województwo bydgoskie (tzw. małe) (1975-1998)
• Województwo kujawsko-pomorskie (po 1999 r.)

Inne:

• Burmistrzowie i prezydenci Bydgoszczy (od 1362 r.) - organizacja samorządu miejskiego na przestrzeni lat, lista burmistrzów i prezydentów
• Bydgoscy urzędnicy ziemscy - urzędnicy ziemscy na ziemi bydgoskiej od początku XIV wieku do czasu I rozbioru Polski
• Wojewodowie bydgoscy (1945-1998)

• Historia Bydgoszczy. Tom II. Część druga 1939-1945: red. Marian Biskup: Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe 2004. ISBN 83-921454-0-2