Na Rusi

Od 1889 w twórczości Michaiła Niestierowa dominowała tematyka religijna, w szczególności postacie prawosławnych mnichów i świętych. Między wymienionym rokiem a 1916 artysta namalował m.in. takie obrazy jak Pustelnik, Z biciem dzwonów, Wielkie postrzyżyny, Widzenie chłopca Bartłomieja oraz cały cykl poświęcony św. Sergiuszowi z Radoneża, oraz Święta Ruś^[1]. W tendencję tę wpisuje się również obraz Na Rusi^[1].

Koncepcja obrazu pojawiła się w latach 1905–1906^[2]. W ciągu następnych dziesięciu lat Niestierow tworzył szkice przygotowawcze do obrazu. Kilkakrotnie też zmieniał tytuł planowanego dzieła, rozważając nazwy Chrześcijanie, Wierzący, Pragnący sprawiedliwości^[2]. Według jego pierwotnych planów dzieło miało przedstawiać naród rosyjski idący za Chrystusem. Ostatecznie jednak artysta zrezygnował z pomysłu przedstawienia Jezusa na obrazie^[3].

Obraz w swojej końcowej formie powstał w latach 1914–1916^[2].

Malując obraz, Niestierow próbował dać odpowiedź na pytania o przyszłość Rosji, a zarazem ukazać naród rosyjski w całej jego intelektualnej i duchowej potędze^[3]. Scena ukazana na płótnie rozgrywa się na łące nad brzegiem Wołgi, którym kroczy tłum, symbolizujący ogół mieszkańców Rosji^[3].

W dziele mieszają się postacie autentyczne, symboliczne i fikcyjne. Niestierow ukazał na obrazie chrześcijańskich pisarzy rosyjskich – Sołowjowa, Tołstoja (z prawej strony, w pewnym odosobnieniu od tłumu) i Dostojewskiego, za którym podąża bohater jego powieści Bracia Karamazow Alosza w stroju mnicha^[3]. Wśród reprezentantów inteligencji malarz zamierzał umieścić również Fiodora Szalapina i Maksyma Gorkiego. Z tej ostatniej postaci zrezygnował, gdy zorientował się, iż jego światopogląd nie opierał się na ideałach chrześcijańskich, lecz rewolucyjnych^[3]. Po lewej stronie obrazu, w tłumie wyróżnia się postać jurodiwego w otoczeniu ubranych na biało kobiet, widoczna jest grupa duchownych ze schimnichem oraz kapłanami niosącymi ikonę Chrystusa, w tłumie są przedstawiciele wszystkich grup społecznych^[1].

Przewodnikiem tłumu jest idący o kilka kroków przed nim chłopczyk w prostym stroju, uosabiający dziecięcą szczerość i niewinność. To on, zdaniem Niestierowa, najpełniej ucieleśnia ideał prawosławnej „Świętej Rusi”^[3]. Do tej właśnie prawdy dążą, różnymi drogami, wszyscy bohaterowie dzieła^[1].