Nomenklatura chemii nieorganicznej: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m →Przedrostki zwielokrotniające: drobne techniczne |
Funkcja sugerowania linków: dodane 3 linki. |
||
(Nie pokazano 31 wersji utworzonych przez 15 użytkowników) | |||
Linia 1:
{{wyróżnienie|DA}}
'''Nomenklatura chemii nieorganicznej''' – dział [[Nomenklatura chemiczna|nomenklatury chemicznej]] dotyczący [[chemia nieorganiczna|chemii nieorganicznej]].
Wysiłki w celu opracowania spójnego systemu nazewnictwa związków nieorganicznych podejmowane były od lat 40. XX wieku. Wraz z rozwojem chemii nieorganicznej i pojawiającymi się tendencjami do ujednolicenia nazewnictwa związków organicznych i nieorganicznych zmieniały się zalecenia dotyczące nazewnictwa systematycznego i akceptowanego nazewnictwa tradycyjnego oraz nazw pośrednich. Wytyczne te opracowywane są od 2001 roku przez ''{{j|en|Division of Chemical Nomenclature and Structure Representation}}'' [[Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej|Międzynarodowej Unii Chemii Czystej i Stosowanej]], a wcześniej przez ''{{j|en|IUPAC Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry}}''. Najnowsza publikacja (stan na rok 2016), tzw. ''{{j|en|Red Book}}'', z zaleceniami dotyczącymi m.in. nazewnictwa rekomendowanego, akceptowanego i niewskazanego, pochodzi z roku 2005. Zalecenia te obejmują symbole i nazewnictwo [[pierwiastek chemiczny|pierwiastków chemicznych]] oraz [[związki nieorganiczne|związków nieorganicznych]]. IUPAC proponuje trzy ogólne systemy nomenklaturowe oraz dwa uzupełniające dla [[kwasy tlenowe|kwasów tlenowych]] i ich [[pochodna (chemia)|pochodnych]], np. [[anion]]ów, [[sole|soli]] i [[estry|estrów]]. Ponadto odrębne rozdziały poświęcone są [[związki kompleksowe|związkom koordynacyjnym]] i [[związki metaloorganiczne|metaloorganicznym]] oraz ciałom stałym
System nazewnictwa nieorganicznego opracowywany jest przez IUPAC w [[Język angielski|języku angielskim]], a następnie dostosowywany do innych języków przez odpowiednie organizacje współpracujące z IUPAC. W Polsce jest to Podkomisja Nomenklatury Nieorganicznej [[Polskie Towarzystwo Chemiczne|Polskiego Towarzystwa Chemicznego]], której ostatnie zalecenia zostały opublikowane w roku 1998 i były możliwie wiernym tłumaczeniem tzw. ''{{j|en|Red Book I}}'' z 1990 roku
Zarówno IUPAC, jak i PTChem zalecają stosowanie nomenklatury systematycznej
== Wzór chemiczny ==
{{osobny artykuł|Symbolika chemiczna}}
Wzory chemiczne służą do symbolicznego zapisu składu pierwiastkowego lub budowy chemicznej danej substancji. W chemii nieorganicznej IUPAC wyróżnia trzy podstawowe typy wzorów chemicznych
* '''wzór empiryczny''', w którym wymienia się pierwiastki wchodzące w skład cząsteczki w kolejności alfabetycznej, np. {{chem2|HO4PRb2}} – wodorofosforan rubidu. Wyjątkiem są symbole C i H, wymieniane zwykle jako pierwsze w związkach zawierających węgiel; zob. [[zapis Hilla]]. Wzór ten nie wnosi żadnych informacji o budowie związku i jest stosowany zazwyczaj w celach katalogowych
* '''wzór sumaryczny''', w którym uwzględnia się elementy strukturalne cząsteczki, np. {{chem2|Rb2HPO4}} – wodorofosforan rubidu; {{chem2|Hg2Cl2}} – [[chlorek rtęci(I)]]
Linia 16:
: [[Plik:Hexachloridoplatinat-Ion.svg|70px|anion heksachloroplatynowy]] anion heksachloroplatynowy
Można zastosować również '''wzór półempiryczny''', będący formą pośrednią pomiędzy wzorem empirycznym a sumarycznym, np. dla dziesięciowodnego [[Tetraboran sodu|boraksu]]
* wzór empiryczny: {{chem2|Na2B4O17H20}}
* wzór półempiryczny: {{chem2|Na2B4O7*10H2O}}
Linia 24:
=== Kolejność symboli pierwiastków we wzorze sumarycznym ===
[[Plik:Zapis pierwiastków we wzorze chemicznym.png|thumb|300px|Kolejność pierwiastków we wzorach chemicznych]]
; Elektroujemność
O kolejności symboli pierwiastków we wzorze decyduje w pierwszym rzędzie ich przybliżona [[elektroujemność]]<ref name="IR-4" />. W związkach nieorganicznych wyróżnia się zazwyczaj składnik elektrododatni (np. [[metale|metal]]) i elektroujemny (np. [[niemetale|niemetal]] lub [[reszta kwasowa]]). W pierwszej kolejności we wzorze podaje się składnik elektrododatni, a następnie składnik elektroujemny, np.
: [[Jodek sodu|NaI]]
: [[Chlorek amonu|{{chem2|NH4Cl}}]]
: [[Siarczan wapnia|{{chem2|CaSO4}}]]
Dla uniknięcia wątpliwości, IUPAC zdefiniował sekwencję pierwszeństwa pierwiastków pod względem elektroujemności<ref name="IR-4" />. Są one uszeregowane generalnie [[Grupa układu okresowego|grupami]] i [[Prawo okresowości Mendelejewa|okresami]] układu okresowego, poczynając od [[fluor]]u, a kończąc na [[radon]]ie<ref name="VI" />:
: '''F''' → [[fluorowce]] → [[tlenowce]] → '''[[wodór|H]]''' → [[azotowce]] → [[węglowce]] → [[Borowce (chemia)|borowce]] → [[cynkowce]] → [[miedziowce]] → [[niklowce]] → [[kobaltowce]] → [[żelazowce]] → [[manganowce]] → [[chromowce]] → [[wanadowce]] → [[tytanowce]] → [[skandowce]] → [[lantanowce]] → [[aktynowce]] → [[berylowce]] → [[litowce]] → [[helowce]] → '''Rn'''.
W przypadku połączeń dwóch pierwiastków pierwszeństwo w zapisie ma pierwiastek znajdujący się dalej w ww. szeregu, tj.:
# w grupie o niższym numerze, np. [[potas|K]] (1 grupa) ma pierwszeństwo przed [[wapń|Ca]] (2 grupa)
# w okresie o wyższym numerze, np. K (4 okres) ma pierwszeństwo przed [[sód|Na]] (3 okres)
Dla gazów szlachetnych przyjmuje się pierwszeństwo przed litowcami. Wodór umiejscowiony jest pomiędzy azotowcami a tlenowcami. [[Tlen]] ma pierwszeństwo przed wszystkimi fluorowcami<ref name="VI" />. Przykłady:
: [[Trijodek azotu|{{chem2|NI3}}]]: [[azot]] (N) poprzedza [[jod]] (I)
: [[Trifluorek boru|{{chem2|BF3}}]]: [[bor]] (B) poprzedza [[fluor]] (F)
Linia 40 ⟶ 44:
; Porządek alfanumeryczny
Drugim kryterium kolejności zapisu symboli pierwiastków we wzorze jest porządek alfanumeryczny, np. {{chem2|AlK(SO4)2}} (
Centra koordynacyjne, np. [[reszta kwasowa|reszty kwasowe]], traktuje się jako całość i zapisuje w postaci grupy, np. {{chem2|SO4}}, {{chem2|PO4}} itp. Ugrupowanie takie można ująć w nawiasy kwadratowe, np. {{chem2|Ca[SO4]}}; taki sposób zapisu jest wymagany dla [[związki kompleksowe|związków kompleksowych]], np. [[Żelazocyjanek potasu|{{chem2|K4[Fe(CN)6]}}]].
Ze względu na specyfikę języka polskiego, wzory odczytuje się w odwrotnej kolejności, tzn. najpierw składnik elektroujemny, potem elektrododatni:
: NaI – [[jodek sodu]]
: {{chem2|NH4Cl}} – [[chlorek amonu]]
Linia 58 ⟶ 62:
* '''koordynacyjny''', w którym podaje się kolejno
*# symbol atomu centralnego
*# [[Ligand (chemia)|ligandy]] (w kolejności alfabetycznej)
; Przykład: [[kwas fosfonowy]]:
: [[Plik:Phosphonsäure - Phosphorous acid.svg|left|60px|kwas fosfonowy]]
Linia 66 ⟶ 70:
=== Sole złożone i addukty ===
Sole złożone, [[addukt]]y (w tym [[hydraty]]) itp. zapisuje się, wymieniając w porządku alfabetycznym poszczególne składniki i rozdzielając je kropką w połowie wysokości znaków
* {{chem2|BF3*2MeOH}}
* {{chem2|Al2(SO4)3*K2SO4*24H2O}}
Alternatywnie wzory takie można zapisać w sposób
* koordynacyjny: {{chem2|[B(CH3OH)2F3]}}
* półempiryczny: {{chem2|AlK(SO4)2*12H2O}}
== Nazewnictwo systematyczne ==
Stosowanie nomenklatury systematycznej zaleca się szczególnie dla nowych związków. IUPAC proponuje różne systemy nomenklaturowe, a wybór właściwego zależy od budowy związku i potrzeb autora, np. czy istotny jest skład [[stechiometria|stechiometryczny]], czy wskazanie budowy [[jon centralny|jonu centralnego]]
* '''nomenklatura konstytucyjna''' ('''stechiometryczna'''; {{ang.|compositional (stoichiometric) nomenclature}})
* '''nomenklatura podstawnikowa''' (ang. ''{{j|en|substitutive nomenclature}}'')
Linia 84 ⟶ 88:
=== Nomenklatura konstytucyjna (stechiometryczna) ===
[[Plik:Nomenklatura konstytucyjna - Fe2O3.png|thumb|120px|Nomenklatura konstytucyjna – [[Tlenek żelaza(III)|tritlenek diżelaza]]]]
W systemie tym przedstawia się jedynie skład atomowy cząsteczki poprzez podanie liczby atomów lub centrów koordynacyjnych (np. reszt kwasowych)
* difosforan diwapnia, {{chem2|Ca2P2O7}} (zawiera jeden anion difosforanowy)
* bis(fosforan) triwapnia, {{chem2|Ca3(PO4)2}} (zawiera dwa aniony fosforanowe)
Przedrostek „mono-” podaje się jedynie w szczególnych przypadkach dla podkreślenia stechiometrii
Stechiometrię cząsteczki można wyrazić, podając (zamiast lub obok przedrostków zwielokrotniających):
Linia 97 ⟶ 101:
** heksacyjanidożelazian(4−) żelaza(3+), {{chem2|Fe4[Fe(CN)6]3}}
Przykładowo, dla związku o wzorze {{chem2|K2S}} poprawne są następujące nazwy
* siarczek potasu
* siarczek dipotasu
Linia 108 ⟶ 112:
==== Składniki elektrododatnie ====
Stosowanie końcówek awy/owy dla wskazania stopnia utlenienia pierwiastka elektrododatniego (np. kationu) nie jest akceptowane przez IUPAC
* {{chem2|FeCl2}}: dichlorek żelaza lub chlorek żelaza(II), nie „chlorek żelazawy”
* {{chem2|FeCl3}}: trichlorek żelaza lub chlorek żelaza(III), nie „chlorek żelazowy”
Linia 118 ⟶ 122:
* „yn” – dla układów heteropoliatomowych, w nazwach tradycyjnych (np. siarczyn, azotyn, chloryn)
Nazwy anionów homopoliatomowych tworzy się, dodając do nazwy anionu jednoatomowego przedrostek zwielokrotniający. IUPAC dopuszcza stosowanie kilku nazw tradycyjnych
{| class="wikitable"
Linia 149 ⟶ 153:
=== Nomenklatura podstawnikowa ===
[[Plik:H3PO3 - Nomenklatura podstawnikowa.png|thumb|230px|Korelacja między strukturą a nazwą podstawnikową dla tautomerów {{chem2|H3PO3}}]]
Nomenklatura podstawnikowa jest systemem zbliżonym do nomenklatury związków organicznych. Podstawą tworzenia nazwy w tym systemie jest [[wodorek macierzysty]], tj. [[wodorki|wodorek]] pierwiastka stanowiącego [[atom centralny]]
* [[Borowce (chemia)|grupa 13]]: 3
* [[Węglowce|grupa 14]]: 4
Linia 170 ⟶ 174:
=== Nomenklatura addytywna ===
[[Plik:H3PO3 - Nomenklatura addytywna.png|thumb|280px|Korelacja między strukturą, wzorem koordynacyjnym, a nazwą addytywną dla tautomerów {{chem2|H3PO3}} i soli trisodowej]]
W systemie tym wymienia się alfabetycznie kolejne [[Ligand (chemia)|ligandy]] [[atom centralny|atomu centralnego]] (w razie potrzeby stosując przedrostki zwielokrotniające, di-, tri- itp.), kończąc nazwą tego atomu
: {{chem2|H3SO4(+)}}: trihydroksydooksydosiarka(1+)
: {{chem2|H2SO4}}: dihydroksydodioksydosiarka
: {{chem2|HSO4(-)}}: hydroksydotrioksydosiarczan(1−)
: {{chem2|CuSO4}}: tetraoksydosiarczan(2−) miedzi(2+)
Jest to system przewidziany do tworzenia systematycznych nazw kwasów tlenowych i ich pochodnych
Częściej spotykane przedrostki zwielokrotniające i ligandy podane są poniżej w sekcjach „[[Nomenklatura chemii nieorganicznej#Przedrostki zwielokrotniające|Przedrostki zwielokrotniające]]” i „[[Nomenklatura chemii nieorganicznej#Ligandy|Ligandy]]”.
Linia 200 ⟶ 204:
=== Nomenklatura wymiany funkcyjnej ===
[[Plik:Nomenklatura wymiany funkcyjnej.png|thumb|250px|Nomenklatura wymiany funkcyjnej dla [[Tautomeria|tautomerów]] [[kwas tiosiarkowy|kwasu tiosiarkowego]]]]
Dla pochodnych kwasów, w których atom tlenu lub [[grupa hydroksylowa]] zostały zastąpione innym atomem lub grupą, można zastosować ''nomenklaturę wymiany funkcyjnej'', w której wymiana wskazana jest przez przedrostki (p) i wrostki (w), np.
: OH → {{chem2|NH2}}: amid(o) (p, w)
: O → OO: peroksy (p), perokso (w)
Linia 253 ⟶ 257:
| kwas tetraoksosiarkowy, tetraoksosiarczan diwodoru
|-
|rowspan=2| {{chem2|H3PO3}}{{r|tab1ref2|grupa1=mini}}
| trihydroksydofosfor{{r|tab1ref3|grupa1=mini}}
| kwas fosforawy{{r|
| kwas fosforowy(III){{r|
| kwas trioksofosforowy{{r|
|-
| hydrydodihydroksydooksydofosfor{{r|tab1ref4|grupa1=mini}}
| [[kwas fosfonowy]]{{r|tab1ref4|grupa1=mini}}
| kwas fosfonowy(III){{r|tab1ref4|grupa1=mini}}
| kwas hydrydotrioksofosforowy{{r|tab1ref4|grupa1=mini}}, hydrydotrioksofosforan diwodoru{{r|tab1ref4|grupa1=mini}}
|-
| {{chem2|H3PO4}}
Linia 289 ⟶ 298:
| kwas tetraoksochlorowy, tetraoksochloran wodoru
|}
{{Uwagi|=mini|
<ref name="tab1ref3" group="mini">Dla formy z trzema wiązaniami {{chem2|P\sOH}}.</ref>
<ref name="tab1ref4" group="mini">Dla formy z dwoma wiązaniami {{chem2|P\sOH}} i układem wiązań {{chem2|H\sP\dO}}.</ref>
}}
Linia 327 ⟶ 338:
|-
| {{chem2|Ca(H2PO4)2}}
|
| [[diwodorofosforan wapnia]]
| diwodorofosforan(V) wapnia
|-
| {{chem2|Ca(ClO)2}}
| chlorydooksygenian(1−) wapnia{{refn|Ze względu na ustaloną kolejność pierwiastków (wszystkie fluorowce przed tlenem, zob. [[#Kolejność symboli pierwiastków we wzorze sumarycznym|sekwencję]]), nazwy systematyczne podhalogeninów mają kolejność odwrotną od tradycyjnej, stąd ''chlorydooksygenian(1−) wapnia''. Ponieważ jednak w pozostałych kwasach tlenowych halogenowców i ich solach o kolejności w nazwie decyduje atom centralny, np. ''oksydochloran(5−) wapnia'' dla {{chem2|Ca(ClO3)2}}, dopuszcza się stosowanie analogicznych nazw dla podhalogeninów, np. ''oksydochloran(1−) wapnia''<ref name="RB2005_336" />.|nazwa=tab2ref1|grupa=mini}}<br />lub oksydochloran(1−) wapnia{{r|tab2ref1|grupa1=mini}}
| [[podchloryn wapnia]]
| chloran(I) wapnia
|}
{{Uwagi|=mini}}
=== Nazewnictwo związków addycyjnych ===
Związki typu [[addukt]]ów mają nazwy systematyczne składające się z nazw poszczególnych komponentów rozdzielonych [[
; Przykłady
* {{chem2|CaCl2*8NH3}}: chlorek
* {{chem2|Na2SO4*10H2O}}:
** siarczan
** dekahydrat siarczanu sodu
=== Przedrostki ===
==== Przedrostki geometryczne i strukturalne ====
[[Plik:Trimetaphosphoric acid.png|thumb|
W systematycznej nomenklaturze chemicznej stosuje się szereg przedrostków określających cechy geometryczne i strukturalne, np. ''cis'', ''trans'', ''cyklo'', ''katena'', ''sym'' oraz litery greckie, np. μ, λ, Δ. Przedrostki te należy pisać kursywą (poza literami greckimi) i oddzielać od dalszej części nazwy łącznikiem, np. [[Kwas
* [[kappa (litera)|κ]]: wskazuje [[donor|atom donorowy]] ligandu
* [[lambda|λ]]: wraz z liczbą w indeksie górnym λ<sup>n</sup> wskazuje liczbę wiązań atomu centralnego
Linia 357 ⟶ 369:
==== Przedrostki zwielokrotniające ====
Podkomisja Nomenklatury Nieorganicznej PTChem zaleca stosowanie międzynarodowych przedrostków zwielokrotniających (greckich lub łacińskich)
<ref name="Walkowiak" />.
Wybrane przedrostki zwielokrotniające
<ref name="IV" />:
{{kolumny
|col1=
Linia 367 ⟶ 381:
* 4 – tetra (cztero)/tetrakis{{r|tab2ref2|grupa1=mini}}
* 5 – penta (pięcio)/pentakis{{r|tab2ref2|grupa1=mini}}
* 6 – heksa (sześcio)/
* 7 – hepta (siedmio)
* 8 – okta (ośmio)
Linia 380 ⟶ 394:
* 21 – henikoza (dwudziestojedno)
* 22 – dokoza (dwudziestodwu)
:
* 30 – triakonta (trzydziesto)
* 35 – pentatriakonta (trzydziestopięcio)
Linia 390 ⟶ 404:
* n – poli (wielo)
}}
{{Uwagi|=mini|
}}
=== Ligandy ===
Nazwy wybranych [[
* {{chem2|\sH}}: hydrydo
* {{chem2|\tN}}: nitrydo lub azanotriido
* {{chem2|\dO}}: oksydo
* {{chem2|\dS}}: sulfido lub sulfanodiido
* {{chem2|\sF}}, {{chem2|\sCl}}, {{chem2|\sBr}}, {{chem2|\sI}}: fluorydo, chlorydo, bromido, jodydo{{refn|grupa=uwaga|Nazwy „fluorydo”, „chlorydo”, „bromido”, „jodydo” są tłumaczeniem angielskich nazw ''{{j|en|fluorido}}'', ''{{j|en|chlorido}}'', ''{{j|en|bromido}}'', ''{{j|en|iodido}}'', wprowadzonych w 2005 roku{{odn|''Red Book''|2005|s=10–11}} i niemających jeszcze oficjalnych polskich odpowiedników zalecanych przez Polskie Towarzystwo Chemiczne. Są one jednak zgodne z nazwami zawartymi we wstępnym tłumaczeniu ''Nomenklatury chemii organicznej'' opublikowanym przez PTChem w 2016 roku<ref name="BlueBookPL" />. Stosowanie dawniej zalecanych nazw „fluoro”, „chloro”, „bromo” i „jodo” należy obecnie ograniczyć do przedrostków w [[#Nomenklatura wymiany funkcyjnej|nomenklaturze wymiany funkcyjnej]]{{odn|''Red Book''|2005|s=138}}.}}
* {{chem2|\dNH}}: imido lub azanodiido lub wodoronitrato
* {{chem2|\sNH2}}: amido lub azanido lub diwodoronitrato
Linia 410 ⟶ 424:
== Nazewnictwo niesystematyczne kwasów tlenowych i ich pochodnych ==
=== System Stocka ===
„Liczba Stocka” oznacza [[stopień utlenienia]] pierwiastka lub centrum koordynacyjnego zapisywaną w nazwie [[Związek chemiczny|związku chemicznego]] bezpośrednio po danym składniku. Współczesny format zapisu to liczba rzymska w nawiasie okrągłym, bez spacji pomiędzy członem nazwy a nawiasem. IUPAC zdecydowanie zaleca stosowanie liczb Stocka dla wskazania wartościowości metalu w solach zamiast dawniej używanych końcówek -awy/-owy oraz przedrostków pod-/nad-.
W polskim systemie edukacyjnym zaleca się stosowanie systemu Stocka także dla kwasów tlenowych i ich pochodnych, np.:
Linia 417 ⟶ 431:
* {{chem2|NaNO2}}: azotan(III) sodu (tradyc. [[azotyn sodu]])
* {{chem2|NaNO3}}: azotan(V) sodu (tradyc. [[azotan sodu]])
Nazewnictwo to nie jest nazewnictwem systematycznym i nie jest wyszczególniane jako zalecane zarówno przez IUPAC, jak i Polskie Towarzystwo Chemiczne (PTChem)<ref name="Red Book 2005" /><ref name="PTCh1998" /><ref name="IUPAC1940" /><ref name="IUPAC1957" /><ref name="IUPAC1970" /><ref name="IUPAC1998" />. Nazewnictwo to pojawiło się jako „obowiązkowe” w wydanej w 1999 roku przez PTChem publikacji ''Nomenklatura związków chemicznych. Poradnik dla nauczycieli'', a według jej autorów przedstawiała obowiązujące zasady nazewnictwa związków nieorganicznych i opierała się na wydanym rok wcześniej przez PTChem polskim tłumaczeniu ''Nomenklatury związków nieorganicznych''<ref name="Kluz" />, w którym jednak nazewnictwo tego typu nie zostało w żadnym miejscu wspomniane<ref name="PTCh1998" />. Stosowanie liczby Stocka zalecane jest natomiast w nazwach [[związki kompleksowe|związków kompleksowych]]. Liczby Stocka należy też używać w nazwach tradycyjnych, które mogą być niejednoznaczne, np. {{chem2|MnO4(2-)}} – manganian(VI); {{chem2|MnO4(3-)}} – manganian(V).
=== Akceptowane nazwy tradycyjne ===
Linia 444 ⟶ 457:
Przykładowe wzory i nazwy [[tlenowe kwasy fosforu|tlenowych kwasów fosforu]]. Występują tu następujące reguły korelacji między strukturą a nazwą:
* litera „r” w rdzeniu: wyłącznie wiązania {{chem2|P\sO}}; litera „n” w rdzeniu: obecne wiązanie/wiązania {{chem2|P\sH}}
* człon „-on-”: wyższy stopień utlenienia (
* końcówka „-owy”: wyższa wartościowość (5 wiązań); końcówka „-awy”: niższa wartościowość (3 wiązania)
{| class="wikitable" style="margin-top:1em; margin-bottom:1em; margin-left:1.5em"
|align=center| [[Plik:Phosphoric acid structure and formula.png|60px]] ||
* kwas fosforowy (IUPAC: trihydroksydooksydofosfor), {{chem2|H3PO4}}
|-
* po lewej: [[kwas fosfonowy]] (IUPAC: hydrydodihydroksydooksydofosfor), {{chem2|H2PHO3}}
* po prawej: kwas fosforawy (IUPAC: trihydroksydofosfor), {{chem2|H3PO3}}
|-
* po lewej: [[kwas fosfinowy]] (zwycz.: kwas podfosforawy{{
* po prawej: kwas fosfonawy (IUPAC: hydrydodihydroksydofosfor), {{chem2|H2PHO2}}
|-
* po lewej: λ<sup>5</sup>-fosfanon{{r|tab3ref2|grupa1=mini}} (zwycz. tlenek fosfiny{{r|tab3ref3|grupa1=mini}}; IUPAC: trihydrydooksydofosfor), {{chem2|PH3O}}
* po prawej: [[kwas fosfinawy]] (IUPAC: dihydrydohydroksydofosfor), {{chem2|HPH2O}}
|}
{{Uwagi|=mini|
}}
==== Zestawienie akceptowanych nazw tradycyjnych ====
Poniżej przedstawiono zestawienie wybranych tradycyjnych (półsystematycznych) nazw kwasów tlenowych, które są akceptowane przez IUPAC
{| class="wikitable"
|- style="background
|+ Nazwy tradycyjne kwasów tlenowych akceptowane przez IUPAC
! Wzór
! Nazwa tradycyjna
|rowspan=35 style="border-top:hidden; border-bottom:hidden; background:white;"|
! Wzór
! Nazwa tradycyjna
|-
!
!colspan=2| [[Tlenowce|Grupa 16]]
|-
| {{chem2|H3BO3}}
| [[kwas borowy]] (lub kwas ortoborowy)
| {{chem2|H2SO3}}
| [[kwas siarkawy]]
Linia 490 ⟶ 502:
| {{chem2|(HBO2)_{n}|}}
| [[kwas metaborowy]]
| {{chem2|HSHO3}}
| [[kwas sulfonowy]]
Linia 496 ⟶ 507:
| {{chem2|H2BHO2}}
| [[kwas boronowy]]
| {{chem2|H2SO4}}
| [[kwas siarkowy]]
Linia 502 ⟶ 512:
| {{chem2|HBH2O}}
| [[kwas borynowy]]
| {{chem2|HSHO2}}
| [[kwas sulfinowy]]
|-
!
| {{chem2|H2S2O7}}
| [[kwas disiarkowy]] (daw. kwas pirosiarkowy)
Linia 513 ⟶ 521:
| {{chem2|H2CO3}}
| [[kwas węglowy]]
| {{chem2|H2S2O4}}
| [[kwas ditionawy]] (daw. kwas podsiarkawy)
Linia 519 ⟶ 526:
| HOCN
| [[kwas cyjanowy]]
| {{chem2|H2S2O6}}
| [[kwas ditionowy]] (daw. kwas podsiarkowy)
Linia 525 ⟶ 531:
| HNCO
| [[Kwas cyjanowy|kwas izocyjanowy]]
| {{chem2|H2SeO3}}
| [[kwas selenawy]]
Linia 531 ⟶ 536:
| HCNO lub HONC
| [[kwas piorunowy]]{{r|tab4ref1|grupa1=mini}}
| {{chem2|H2SeO4}}
| [[kwas selenowy]]
|-
| {{chem2|H4SiO4}}
| [[Kwasy krzemowe|kwas krzemowy]] (lub kwas ortokrzemowy)
| {{chem2|H2TeO3}}
| [[kwas tellurawy]]
|-
| {{chem2|(H2SiO3)_{n}|}}
| [[Kwasy krzemowe|kwas metakrzemowy]]
| {{chem2|H2TeO4}}
| [[kwas tellurowy]]
Linia 549 ⟶ 551:
| {{chem2|H6Si2O7}}
| [[kwas dikrzemowy]] i wyższe oligomery
| {{chem2|H6TeO6}}
| [[kwas ortotellurowy]]
|-
!
!colspan=2| [[Fluorowce|Grupa 17]]
|-
| {{chem2|HNO2}}
| [[kwas azotawy]]
| HClO
| [[kwas podchlorawy]]
Linia 565 ⟶ 564:
| {{chem2|HNO3}}
| [[kwas azotowy]]
| {{chem2|HClO2}}
| [[kwas chlorawy]]
Linia 571 ⟶ 569:
| {{chem2|HPO2}} = [P(O)OH]
| [[hydroksyfosfanon]]{{r|tab4ref2|grupa1=mini}}
| {{chem2|HClO3}}
| [[kwas chlorowy]]
Linia 577 ⟶ 574:
| {{chem2|PHO2}}
| λ<sup>5</sup>-fosfanodion{{r|tab4ref2|grupa1=mini}}
| {{chem2|HClO4}}
| [[kwas nadchlorowy]]
Linia 583 ⟶ 579:
| {{chem2|HPH2O}}
| [[kwas fosfinawy]]
| HBrO
| [[kwas podbromawy]]
Linia 589 ⟶ 584:
| {{chem2|HPH2O2}}
| [[kwas fosfinowy]] (daw. kwas podfosforawy)
| {{chem2|HBrO2}}
| [[kwas bromawy]]
Linia 595 ⟶ 589:
| {{chem2|H2PHO2}}
| kwas fosfonawy
| {{chem2|HBrO3}}
| [[kwas bromowy]]
Linia 601 ⟶ 594:
| {{chem2|H3PO3}}
| [[Kwas fosfonowy|kwas fosforawy]] (lub kwas ortofosforawy)
| {{chem2|HBrO4}}
| [[kwas nadbromowy]]
Linia 607 ⟶ 599:
| {{chem2|H2PHO3}}
| kwas fosfonowy
| HIO
| [[kwas podjodawy]]
Linia 613 ⟶ 604:
| {{chem2|H3PO4}}
| [[kwas fosforowy]] (lub kwas ortofosforowy)
| {{chem2|HIO2}}
| [[kwas jodawy]]
Linia 619 ⟶ 609:
| {{chem2|(HPO3)_{n}|}}
| [[kwas metafosforowy]]
| {{chem2|HIO3}}
| [[kwas jodowy]]
Linia 625 ⟶ 614:
| {{chem2|H4P2O7}}
| [[Kwas fosforowy|kwas difosforowy]] (daw. kwas pirofosforowy)
| {{chem2|HIO4}}
| [[kwas nadjodowy]]
Linia 631 ⟶ 619:
| {{chem2|H2P2H2O5}}
| [[kwas difosfonowy]] (daw. kwas pirofosforawy)
| {{chem2|H5IO6}}
| [[Kwas nadjodowy|kwas ortonadjodowy]]
|-
| {{chem2|H4P2O6}}
| [[kwas poddifosforowy]] (daw. kwas podfosforowy)
|-
| {{chem2|H3P3O9}}
| [[Kwas
|-
| {{chem2|H5P3O10}}
| [[kwas katena-trifosforowy|kwas ''katena''-trifosforowy]] (lub kwas trifosforowy)
|-
| {{chem2|H3AsO3}}
| [[kwas arsenawy]]
|-
| {{chem2|H3AsO4}}
| [[kwas arsenowy]]
|-
| {{chem2|H3SbO3}}
| [[kwas antymonawy]]
|-
| {{chem2|H3SbO4}}
| [[kwas antymonowy]]
|}
{{Uwagi|=mini|
}}
===== Pochodne kwasów tlenowych =====
IUPAC akceptuje nazwy tradycyjne także dla niektórych pochodnych kwasów tlenowych, w których atom tlenu zastąpiony został innym atomem
{| class="wikitable" style="text-align:left"
Linia 763 ⟶ 729:
|-
| HSCN = [C(N)(SH)]
| [[
|
| nitrydosulfanidowęgiel
|-
| HNCS = [C(NH)S]
| [[Kwas
|
| imidosulfidowęgiel
Linia 774 ⟶ 740:
===== Uproszczone nazwy wodorowe =====
Dla wybranych [[wodorosole|wodorosoli]] i wodoroanionów IUPAC akceptuje uproszczoną nomenklaturę wodorową, w której pomija się nawiasy i ładunek anionu. Ze względu na możliwe niejednoznaczności IUPAC nie zaleca stosowania tego typu uproszczeń poza poniższą listą
{| class="wikitable"
|+ Uproszczone nazwy wodorowe anionów akceptowane przez IUPAC
! Wzór
! Nazwa tradycyjna
|rowspan=6 style="border-top:hidden; border-bottom:hidden; background:white;"|
! Wzór
! Nazwa tradycyjna
Linia 787 ⟶ 752:
| {{chem2|H2BO3(-)}}
| diwodoroboran
| {{chem2|H2PO4(-)}}
| diwodorofosforan
Linia 793 ⟶ 757:
| {{chem2|HBO3(2-)}}
| wodoroboran
| {{chem2|HPO4(2-)}}
| wodorofosforan
Linia 799 ⟶ 762:
| {{chem2|HCO3(-)}}
| wodorowęglan
| {{chem2|HPHO3(-)}}
| wodorofosfonian
Linia 805 ⟶ 767:
| {{chem2|HSO4(-)}}
| wodorosiarczan
| {{chem2|H2PO3(-)}}
| diwodorofosforyn
Linia 811 ⟶ 772:
| {{chem2|HSO3(-)}}
| wodorosiarczyn
| {{chem2|HPO3(2-)}}
| wodorofosforyn
Linia 830 ⟶ 790:
| {{j|en|sulfurous acid}}: 66{{r|Scopus|grupa1=mini}}/27{{r|WoS|grupa1=mini}}/328{{r|Scirus|grupa1=mini}}<br />{{j|en|sulphurous acid}}: 12{{r|Scopus|grupa1=mini}}/7{{r|WoS|grupa1=mini}}/114{{r|Scirus|grupa1=mini}}
| {{j|en|dihydroxidooxidosulfur}}: 0{{r|Scopus|grupa1=mini|WoS|grupa2=mini|Scirus|grupa3=mini}}
| {{j|en|
| {{j|en|sulfuric(IV) acid}}: 0{{r|Scopus|grupa1=mini|WoS|grupa2=mini|Scirus|grupa3=mini}}
|-
| {{chem2|Na2SO4}}
| {{j|en|sodium sulfate}}: 4779{{r|Scopus|grupa1=mini}}/1399{{r|WoS|grupa1=mini}}/13842{{r|Scirus|grupa1=mini}}<br />{{j|en|disodium sulfate}}: 6{{r|Scopus|grupa1=mini}}/4{{r|WoS|grupa1=mini}}/18{{r|Scirus|grupa1=mini}}
Linia 857 ⟶ 817:
| {{j|en|diphosphate(V)}}: 4{{r|Scopus|grupa1=mini|WoS|grupa2=mini}}/14{{r|Scirus|grupa1=mini}}
|}
{{Uwagi|=mini|
}}
== Uwagi ==
{{Uwagi|
}}
== Przypisy ==
<references>
<!-- Red Book 2005 -->
* <ref name="Red Book 2005">{{odn|ref=nie|''Red Book''|2005
* <ref name="IR-2.5.1">IR-2.5.1 Dots. {{odn|ref=nie|''Red Book''|2005|s=27–28
* <ref name="IR-4">IR-4 Formulae. {{odn|ref=nie|''Red Book''|2005|s=53–67
* <ref name="IR-5">IR-5 Compositional Nomenclature, and Overview of Names of Ions and Radicals. {{odn|ref=nie|''Red Book''|2005|s=68–82
* <ref name="RB2005 str 70">{{odn|ref=nie|''Red Book''|2005|s=70
* <ref name="RB2005 str 136">{{odn|ref=nie|''Red Book''|2005|s=136
* <ref name="IR-5.5">IR-5.5 Names of (formal) addition compounds. {{odn|ref=nie|''Red Book''|2005|s=80–81
* <ref name="RB2005_12">{{odn|ref=nie|''Red Book''|2005|s=12
* <ref name="
* <ref name="
* <ref name="IR-6
* <ref name="IR-
* <ref name="IR-
* <ref name="IR-8.
* <ref name="IR-8.
* <ref name="
* <ref name="
* <ref name="
* <ref name="
* <ref name="
* <ref name="V">Table V. {{odn|ref=nie|''Red Book''|2005|s=259}}.</ref>
<!-- Pozostałe -->
* <ref name="BlueBookPL">{{BlueBook2013PL|s = 92 |wydanie = 1}}</ref>
* <ref name="Schubert">{{cytuj |tytuł = Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology |wydawca = John Wiley & Sons |rozdział = Boron Oxides, Boric Acid, and Borates. Section 2: Nomenclature |autor r = David Schubert |doi = 10.1002/0471238961.0215181519130920.a01.pub3}}</ref>
* <ref name="PTCh1998">{{cytuj |seria = seria ''Wiadomości Chemiczne. Biblioteka'' |tytuł = Nomenklatura chemii nieorganicznej. Zalecenia 1990 |wydawca = Polskie Towarzystwo Chemiczne |data = 1998 |isbn = 83-229-1873-9 |url = http://cybra.lodz.pl/publication/10188 |dostęp = o}}</ref>
* <ref name="skrypt">{{cytuj |autor = L. Pawłowski, H. Wasąg, M.R. Dudzińska |tytuł = Ćwiczenia rachunkowe z chemii |wydawca = Politechnika Lubelska, Wydział Inżynierii Środowiska |miejsce = Lublin |data = 2008 |s = 6–7}}</ref>
* <ref name="Walkowiak">{{cytuj |url = https://docer.pl/doc/enx0n1s |tytuł = Chemia nieorganiczna. 2. Nomenklatura |autor = Władysław Walkowiak |praca = ePortal Wydziału Chemicznego Politechniki Wrocławskiej |data dostępu = 2011-11-03}}</ref>
* <ref name="
* <ref name="
* <ref name="IUPAC1970">{{cytuj |tytuł = Nomenclature of Inorganic Chemistry: Second Edition – Definitive Rules 1970 |czasopismo = Pure and Applied Chemistry |numer = 1 |wolumin = 28 |s = 1–110 |data = 1971 |doi = 10.1351/pac197128010001 |url = http://publications.iupac.org/pac/pdf/1971/pdf/2801x0001.pdf |data dostępu = 2019-06-16 |dostęp = o}}</ref>
* <ref name="IUPAC1998">{{cytuj |autor = G.J. Leigh, H.A. Favre, W.V. Metanomski |tytuł = Principles of Chemical Nomenclature. A Guide to IUPAC Recommendations |wydawca = Blackwell Science |data = 1998}}</ref>
* <ref name="Trzebiatowski">{{cytuj |autor = [[Włodzimierz Trzebiatowski]] |tytuł = Chemia nieorganiczna |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Państwowe Wydawnictwo Naukowe]] |wydanie = 8 |miejsce = Warszawa |data = 1978 |s = 265–267}}</ref>
* <ref name="Kluz">{{cytuj |tytuł = Nomenklatura związków chemicznych. Poradnik dla nauczycieli |autor = Zofia Kluz, Michał M. Poźniczek |miejsce = Wrocław |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |s = 17–18 |isbn = 8322919484 |seria = seria ''Wiadomości Chemiczne. Biblioteka''}}</ref>
</references>
== Bibliografia ==
|