Zbaraż

• XIII-XIV w. – Księstwo halicko-wołyńskie
• od początku XIV wieku należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego (Litwy)
• od 1569 do 1772 roku miasto w województwie wołyńskim w powiecie krzemienieckim w Rzeczypospolitej.
• w wyniku rozbiorów Polski znalazł się pod zaborem austriackim i do 1918 roku był miastem powiatowym w Królestwie Galicji i Lodomerii.
• od początku listopada 1918 do lata 1919 – miasto wchodzące w skład Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej
• od 3 grudnia 1920^[8] do roku 1945 Zbaraż był miastem powiatowym w województwie tarnopolskim w powiecie zbaraskim w Polsce. Około 8 tys. jego mieszkańców stanowili Żydzi, Polacy i Ukraińcy.
• w latach 1945–1991 w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w składzie ZSRR.
• Od 1991 roku w obwodzie tarnopolskim niepodległej Ukrainy, siedziba rejonu zbaraskiego.

Zamek w Zbarażu

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wzmiankowany w 1212 roku jako ruski gród, pod którym toczyli walki Rurykowicze rywalizujący o tron halicki^[4].

Zbaraż był główną siedzibą książąt Zbaraskich, ośrodkiem ich gniazdowej posiadłości (Księstwo Zbaraskie). Po ich wygaśnięciu wszedł w posiadanie rodów Bełżeckich i Skotnickich h. Grzymała – po Katarzynie ze Zbaraskich Bełżeckiej, książąt Wiśniowieckich, a później – drogą spadku – przeszedł na Potockich.

Po raz pierwszy bronił się tu przed Tatarami w 1474 kniaź Wasyl Wasylewicz Nieświski. Zamek był wówczas drewniany i został spalony wraz z jego obrońcami.

Ponownie w roku 1589 odbudowanego zamku (także drewnianego) broni wojewoda bracławski Janusz Zbaraski, ponownie przed Tatarami. I tym razem twierdza została poważnie zniszczona. W 1626 powstaje nowy, tym razem murowany i dobrze ufortyfikowany zamek.

W 1649 miała tu miejsce słynna obrona zamku i miasta przed wojskami kozackimi i sprzymierzonymi z nimi Tatarami. Oblężony wówczas 14-tysięczny oddział polski bronił się pod dowództwem Jeremiego Wiśniowieckiego przez 43 dni (od 10 lipca do 22 sierpnia 1649) przed naporem liczącej 100–200 tys. żołnierzy armii kozacko-tatarskiej.

W 1651 Kozacy ponownie oblegali Zbaraż, zdobyli zamek i miasto. W 1675 roku zamek zdobyli Turcy, dokonując rzezi obrońców, mieszkańców biorąc w jasyr^[4].

W 1689 odbudowany ze zniszczeń wojennych Zbaraż otrzymał magdeburskie prawa miejskie. Miasto było ponownie niszczone w 1707 roku (wojna północna) i 1734 roku^[4].

Do rozwoju miasta przyczyniło się ustanowienie w Zbarażu siedziby powiatu (1867 r.) oraz przeprowadzenie linii kolejowej (1906). Liczba ludności miasta wzrosła do około 10 tys. Walki toczone podczas I wojny światowej ponownie obróciły miasto w ruinę, z której podnosiło się do 1939 roku^[4].

Przed 1939 powstał w Zbarażu pomnik poległych z lat 1918–1919^[10].

Zajęciu miasta przez Niemców w lipcu 1941 roku towarzyszył pogrom, podczas którego zabito ponad 40 Żydów, ponadto podczas okupacji Niemcy dokonali zagłady pozostałych zbaraskich Żydów. W 1942 roku w kilku deportacjach wywieźli do obozu śmierci w Bełżcu blisko 3 tys. Żydów, a ponad 1 tys. zabili na miejscu. Na przełomie września i października 1942 roku przesiedlili do Zbaraża Żydów z Podwołoczysk i okolicznych wsi, tworząc w grudniu 1942 roku getto liczące 1,5 tys. osób. 7 kwietnia 1943 roku rozstrzelali 1 tys. Żydów, a 19 czerwca 1943 roku ok. 500, likwidując tym samym getto^[11]. Żydów w Zbarażu ukrywały Polki Olga Pizuńska i Maria Zalwowska oraz Ukraińcy Stefan (Stepan) i Olha Drahanowie za co po wojnie Instytut Jad Waszem uhonorował ich tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata^{[12][13][14][15]}.

Podczas ataków banderowskich na Polakach w latach 1944–1945 Zbaraż był miejscem, do którego ściągali uchodźcy z okolicznych wsi^[16]. Do 1946 roku z dawnego powiatu zbaraskiego wysiedlono do Polski 12,5 tys. Polaków^[17].

• Zamek Zbaraskich z 1626 roku

• Klasztor oo. bernardynów z kościołem pw. śś. Antoniego i Jerzego – ufundowany w 1627 r. przez Jerzego Zbaraskiego^[18], zniszczony w czasie wojny polsko-tureckiej w 1675^[18]. Dotację w 1726 r. odnowił Józef Potocki. Na miejscu ruin został w 1755 r. zbudowany nowy klasztor i kościół. Projektantem i wykonawcą nowej świątyni był Jan Ganc ze Śląska. Świątynia otrzymała barokowy charakter, jej wnętrze zdobiło m.in. 13 ołtarzy i freski Śliwińskiego. W nawie głównej znajdowała się marmurowa tablica upamiętniająca setną rocznicę urodzin Adama Mickiewicza. Zarówno w okresie, gdy Zbaraż pozostawał pod zaborem austriackim, jak i w Polsce międzywojennej klasztor był znaczącym ośrodkiem życia zakonnego i siedzibą prowadzonych przez bernardynów szkół (szkoła główna od 1816, gimnazjum)^[19]. W czasie obu wojen światowych zarówno kościół, jak i klasztor nie doznały większego uszczerbku. Początkiem ich zagłady stał się okres po przymusowym wysiedleniu z tamtych ziem Polaków, bez których opieki miejsca te były świadomie i sukcesywnie dewastowane zarówno przez władzę sowiecką, jak i miejscową ludność ukraińską. Ekspatriowani parafianie zabrali ze sobą łaskami słynący obraz Matki Bożej Zbaraskiej, będący XVI-wieczna kopia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. W 1970 r. obraz ten dekretem bp. Ignacego Tokarczuka, pochodzącego ze wsi Lubianki Wyższe k. Zbaraża, został umieszczony w parafii Matki Bożej Zbaraskiej w Prałkowcach^[20]. Między 1945 a 1990 rokiem usytuowano w klasztorze zbaraskim szpital, a następnie mieściła się tutaj fabryka. Podobny los spotkał kościół, w którym umieszczono magazyn i niektóre pracujące urządzenia przykościelnej fabryki. Całkowicie zniszczono ołtarze, posadzki i podziemia kryjące szczątki mnichów. Z pierwotnego wyposażenie zdołało się uratować niewiele – tylko to, co udało się Polakom, wyjeżdżającym przymusowo ze swoich ziem ojczystych, przewieźć za Bug. Uratowane przedmioty złożono w bernardyńskich kościołach w Leżajsku, Rzeszowie i Alwerni. Po 1990 roku kompletnie zrujnowany kościół został oddany Bernardynom. Prace konserwatorskie jedynie częściowo przywróciły świątyni przedwojenny wdzięk. 3 września 2000 świątynia ponownie została uroczyście poświęcona przez metropolitę lwowskiego ks. abp. Mariana Jaworskiego.
  Osobny artykuł: Klasztor Bernardynów w Zbarażu.
• prawosławne seminarium duchowne pw. śś. Cyryla i Metodego, mieszczące się w budynku z XVIII w., wcześniej przytułek dla ubogich prowadzony przez felicjanki^[4].
• cerkiew Przemienienia Pańskiego z XVII w.
• cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej z XVIII w.^[21]
• cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w stylu barokowym z XVIII wieku^[22]
• synagoga z XVII wieku, po zniszczeniach i przebudowach utraciła walory zabytkowe^[4].
• stary zamek Zbaraskich w Starym Zbarażu. Zniszczony podczas obrony Janusza Zbaraskiego przed Tatarami w 1589 r., nie odbudowany^[23].

• pomnik Adama Mickiewicza ufundowany przez mieszkańców Zbaraża w setną rocznicę urodzin poety w 1898 r.; znajduje się w parku przyzamkowym. Był kilkakrotnie niszczony, a w 1920 roku bolszewicy wrzucili go do rzeki. Do 1939 roku stał w rynku w miejscu, w którym obecnie znajduje się pomnik Chmielnickiego. Latem 2015 r., w 160. rocznicę śmierci poety, przedstawiciele fundacji MOSTY z Otwocka oraz zespół polskich konserwatorów pod kierunkiem prof. Janusza Smazy przeprowadzili renowację pomnika, który uroczyście odsłonięto 29 sierpnia 2015 r.^[24],^[25]

• pomnik Iwana Franki – ukraińskiego poety i pisarza
• pomnik Bohdana Chmielnickiego – hetmana zaporoskiego, dowódcy Kozaków
• pomnik Dmytra Klaczkiwskiego (odsłonięty w 1994) – dowódcy UPA, inicjatora mordów na ludności polskiej na Wołyniu
• pomnik ku czci rozstrzelanych Żydów, w pobliżu szpitala miejskiego^[11]
• pomnik poległych i pomordowanych podczas II wojny światowej i pomnik ofiar terroru komunistycznego^[4]

• Gimnazjum w Zbarażu

• Ignacy Daszyński – polski polityk socjalistyczny, premier rządu lubelskiego w 1918, współzałożyciel PPSD, później PPS, marszałek Sejmu w latach 1928–1930,
• Antoni Trzaska Durski – naczelnik TG Sokół we Lwowie, naczelnik Związku Sokoła w Galicji, redaktor „Przewodnika Gimnastycznego Sokół”^[26],
• Wilhelm Feldman – krytyk i historyk literatury,
• Ida Fink – polskojęzyczna pisarka pochodzenia żydowskiego,
• Mieczysław Hartleb – polski historyk literatury,
• Dmytro Klaczkiwski – dowódca UPA-Północ,
• Karol Kuryluk – polski dziennikarz i wydawca, społecznik i działacz kulturalny, minister kultury i ambasador,
• Kazimierz Zipser – polski inżynier kolejnictwa, rektor Politechniki Lwowskiej.

• Jerzy Sewer Dunin Borkowski
• Karol Kaucki
• Eustachy Stanisław Sanguszko
• Hieronim Morawski – starosta powiatowy turczański^[27]
• Edward Śmigły-Rydz – Marszałek Polski (1938)^[27]

W czasach II RP w mieście istniał klub piłkarski Kresowiacy Zbaraż.

• Bolesławiec
• Głubczyce
• Miedźna

• Berszada
• Podwołoczyska
• Rakowiec
• Tarnopol – stolica regionu
• Wiśniowiec

• Posłowie a geszeft. „Kurjer Lwowski”. 221, s. 1, 11 sierpnia 1903.
• Sokolnia na kresach. „Nowości Illustrowane”. 25, s. 3–4, 25 czerwca 1909.

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Zbaraż

• Zbaraż, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 509 .
• MSN World Atlas. maps.msn.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-22)].
• Zdjęcia Zbaraża
• Zamek w Zbarażu na filmie z drona, 2018.
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona