Sublokator

Naukowiec Ludwik, poszukujący ciszy do pracy, otrzymuje pokój w willi zamieszkiwanej wyłącznie przez kobiety, z których każda pielęgnuje własną, niezwykłą pasję. Maria, właścicielka domu, pragnie stworzyć hodowlę szynszyli i szczurów. Jej siostrzenica, Małgorzata, snuje plany zamachu na ciocię, a Kazimiera ma aspiracje przekształcić rezydencję w centrum rehabilitacji gimnastycznej dla kobiet niepracujących. Ludwik staje się niechcianym uczestnikiem ich ambitnych projektów. W końcowej części filmu Ludwik, który łamie sobie najpierw jedną, a potem drugą nogę, zostaje przykuty do łóżka i zdany na łaskę kobiet^[2].

Źródło: Filmpolski.pl^[2]

• Jan Machulski – Ludwik
• Barbara Ludwiżanka – Maria Orzechowska, administratorka domu
• Katarzyna Łaniewska – Kazimiera, sportsmenka
• Magdalena Zawadzka – uczennica Małgosia, siostrzenica pani Marii
• Teresa Lipowska – milicjantka Fredzia Kwaśniewska
• Halina Billing-Wohl – matka Marii
• Krystyna Feldman – pielęgniarka
• Mieczysław Kalenik – rowerzysta
• Edward Wichura – kierownik pralni
• Krystyna Mazurówna – dziewczyna ukazująca się z duchem pułkownika
• Witold Pyrkosz – widmo chorążego
• Wojciech Rajewski – właściciel psa
• Zygmunt Bończa-Tomaszewski – babcia

•  
  Jan Machulski (2008)
•  
  Katarzyna Łaniewska
•  
  Teresa Lipowska (2012)
•  
  Janusz Majewski, reżyser filmu

Sublokator powstał w Zespole Realizatorów Filmowych „Kamera”^[2]. Reżyserem i scenarzystą filmu był Janusz Majewski, który po latach wyjaśniał sens swojego dzieła, traktując Sublokatora jako analizę socjologiczną: „Istnieje w społeczeństwie pokolenie, które nie zdążyło wziąć udziału w wojnie, nie chciało uczestniczyć w rewolucji społecznej i nie potrafi porozumieć się z nową, wstępującą, bezideową generacją. […] Rozczarowani po fiasku październikowej odwilży, pozbawieni złudzeń i apatyczni”^[3]. Asystentem reżysera przy Sublokatorze został Jakub Goldberg^[4] . Majewski potwierdzał, że przygotowując się do prac nad Sublokatorem, miał w świadomości filmy Billego Wildera oraz utwory literackie Witolda Gombrowicza, Brunona Schulza i Franza Kafki^[4] . Zdaniem reżysera „anglosaskie poczucie humoru, w Ameryce zmieszane z żydowskim, to są najlepsze żarty, jakie powstały. Są bardzo inteligentne, chociaż czasami aroganckie i cyniczne”^[4] .

Barbarę Ludwiżankę, odtwórczynię jednej z ról kobiecych, Majewski poznał jeszcze podczas pracy nad spektaklem telewizyjnym Wierny robot (1961) według prozy Stanisława Lema. Natomiast rolę Ludwika odegrał Jan Machulski, z którym reżyser miał sposobność zawrzeć znajomość na planie filmów telewizyjnych Docent H. (1964) i Pierwszy pawilon (1965)^[4] . Komentując motyw osaczenia głównego bohatera przez kobiety, Majewski zaprzeczał, żeby dokonał pod tym względem emocjonalnie motywowanej decyzji: „Chyba nie miałem żadnych porachunków z kobietami. Tak po prostu wyszło, jakiś mizoginizm”^[4] .

Na kolaudacji film został przyjęty pozytywnie. Swoje poważniejsze uwagi do projektu wnieśli Jerzy Pomianowski (jego próśb o skrócenie dłużyzn Majewski ostatecznie nie wysłuchał) oraz Wanda Jakubowska, która „czuła się trochę wystawiona na durnia, który czegoś nie może odczytać, a tylko podejrzewa”^[4] . Projekt jednak skierowano do realizacji. Muzykę do filmu skomponował Andrzej Kurylewicz, natomiast zdjęcia nakręcił operator Kurt Weber^[2]. Scenografię zaprojektował Tadeusz Wybult, kostiumy – Barbara Ptak, a za montaż odpowiedzialna była Janina Niedźwiecka^[2]. Sublokator powstał za 4 miliony ówczesnych złotych, przy czym po premierze nakłady weń wniesione się zwróciły^[4] .

Światowa premiera Sublokatora odbyła się w październiku 1966 roku na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mannheim, gdzie film zdobył nagrodę FIPRESCI^[5]. W Polsce film wszedł na ekrany kin 7 stycznia 1967 roku^[2]. 7 listopada 2016 roku odbyła się premiera zrekonstruowanej cyfrowo wersji filmu; organizatorem wydarzenia było Stowarzyszenie Filmowców Polskich^[6]. Zrekonstruowany Sublokator w 2019 roku został wydany na płytach DVD nakładem wrocławskiego wydawnictwa Filmostrada, w ramach serii Klasyka Polskiego Kina Cyfrowa Rekonstrukcja^[7].

Sublokator spotkał się w prasie przeważnie z pozytywnymi recenzjami. Lech Pijanowski z „Kina” uznał film Majewskiego za „zabawny […] bez pseudopretensji, a za to z rzeczywistymi i w znacznej mierze zrealizowanymi ambicjami^[8]. Aleksander Jackiewicz z recenzji dla „Życia Literackiego” doceniał wirtuozerię reżysera, który z łatwością przechodzi „od realizmu do rojeń, od ciepła do ironii i sarkazmu”^[9]. Stanisław Janicki w tekście dla „Filmu” podkreślał „starannie obmyśloną” konstrukcję i konsekwentny styl filmu, doceniając równocześnie portret charakterologiczny postaci oraz „nieszablonowość pomysłu”^[9]. Podobną opinię podzielała Anna Tatarkiewicz z „Filmu”, która zauważała, że przy całej swej karykaturze bohaterowie filmu są „ludźmi pełnokrwistymi”, co Majewski zawdzięczał też odpowiednio dobranej obsadzie^[9].

Głosy negatywne były rzadko artykułowane. Zygmunt Kałużyński w recenzji dla „Polityki” uznał Sublokatora za „skecz rozwinięty ponad miarę”, gdzie główne postacie są „ledwie naszkicowane”, a styl „cokolwiek karykaturalny”^[9]. W ogólnym rozrachunku jednak film Majewskiego był doceniany w kraju. Wojciech Wierzewski z „Ekranu” podsumowywał: „Sublokator jest mądrą i precyzyjnie skonstruowaną komedią […], która przywraca utraconą wiarę w naszą kinematografię”^[9]. Sublokator mimo kameralnej formy nie był też stracony za granicą, czego dowodzi opinia amerykańskiego krytyka Rogera Eberta, iż film Majewskiego to jedna z najzabawniejszych komedii, jakie kiedykolwiek obejrzał^[10].

W retrospektywnym tekście Joanna Wojnicka pisała o Sublokatorze, że Majewski „zademonstrował własną biegłość reżyserką i swobodną żonglerkę konwencjami”^[11]. Wojnicka porównała debiut Majewskiego do grotesek literackich Witolda Gombrowicza i Sławomira Mrożka oraz filmów podpisanych przez brytyjskie Ealing Studio; mimo kameralnej formy zdaniem Wojnickiej reżyser umiejętnie łączył groteskową tonację z „wyrafinowaną filmową zabawą”^[11]. Jerzy Płażewski twierdził, że Majewski „zaatakował «odwieczną kobiecość» na terenie specjalnie stworzonym, nadrealnym, lecz zachowującym niepokojące podobieństwo do rzeczywistości”^[12]. Monika Talarczyk-Gubała odnajdywała w Sublokatorze jedną z nielicznych komedii wyrafinowanych w polskiej kinematografii i podkreślała, że „żadna z kolejnych komedii z inteligentem jako jednym z pierwszoplanowych bohaterów nie zdołała osiągnąć stopnia wysmakowania i uroku sophisticated comedy Majewskiego”^[13].

• RogerR. Ebert RogerR., Guilty Pleasures, „Film Comment”, 14 (4), lipiec 1978, s. 51 .
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Historia kina polskiego 1895–2014, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2015, ISBN 83-242-2707-5  (pol.).
• JanuszJ. Majewski JanuszJ., MichałM. Dondzik MichałM., Śmieję się z tego co sam wymyślam, czyli o filmowej drodze do debiutanckiego „Sublokatora”, „Pleograf” (1), 2023 [dostęp 2024-03-22]  (pol.).
• JerzyJ. Płażewski JerzyJ., Historia filmu 1895–2005, Warszawa: Książka i Wiedza, 2007 .
• DagmaraD. Romanowska DagmaraD., „Sublokator”: trzy na jednego – recenzja [online], Onet Kultura, 27 sierpnia 2013 [dostęp 2024-03-22]  (pol.).
• WiesławW. Stradomski WiesławW., Filmy polskie w oczach krytyków: 1966–1967, [w:] RafałR. Marszałek (red.), Historia filmu polskiego. T. 5, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1985, s. 238–265 .
• MonikaM. Talarczyk-Gubała MonikaM., PRL się śmieje! Polska komedia filmowa lat 1945–1989, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2007 .
• JoannaJ. Wojnicka JoannaJ., Janusz Majewski: literatura i styl, [w:] GrażynaG. Stachówna, JoannaJ. Wojnicka (red.), Autorzy kina polskiego, Kraków: Rabid, 2004, s. 47–63, ISBN 978-83-88668-81-4 [dostęp 2024-01-10] .

• Sublokator w bazie IMDb (ang.)
• Sublokator w bazie Filmweb
• Sublokator w bazie filmpolski.pl
• Zdjęcia z filmu Sublokator w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”