Stapelia

Stapelia
	; Stapelia gettleffii
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	goryczkowce
Rodzina	toinowate
Podrodzina	Asclepiadoideae
Rodzaj	stapelia
	Nazwa systematyczna
	Stapelia L.; Species Plantarum 1: 217 (1753)
	Typ nomenklatoryczny
	Stapelia hirsuta L.
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Stapelia (Stapelia L.) – rodzaj roślin należący do rodziny toinowatych, liczący około 39 gatunków pochodzących z południowej Afryki.

Łodygi stapelii olbrzymiej na stanowisku naturalnym

Morfologia

Pokrój: Rośliny o wysokości od 5 do 30 cm, wytwarzające liczne pędy i tworzące skupiny.

Łodyga: Łodygi gruboszowate, sztywne, stłoczone, wyprostowane lub płożące, znikomo omszone lub rzadziej gołe na całej długości, cztero- lub sześciokątne lub żebrowane, o przekątnej od 0,5 do 5 cm, zielone lub czerwonawe (w zależności od stopnia narażenia na działanie słońca), rzadziej szarawe; krawędzie karbowane lub ząbkowane na każdym węźle.

Liście: Zredukowane, mięsiste, cierniopodobne liście, tworzone na węzłach, szybko opadające; rzadziej bezlistne.

Kwiaty: Roślina tworzy na młodych pędach, na krótkich szypułkach, od jednego do dziesięciu pięciokrotnych, talerzykowatych (gwiazdokształtnych) lub rzadziej dzwonkowatych, obupłciowych kwiatów, w odcieniach brązu, czerwieni, żółci lub fioletu, o średnicy od 0,6 do 40 cm. Działki kielicha są lancetowate lub szydłowate, małe. Dno kielicha płaskie lub wklęsłe. Korona zewnętrzna jest zwykle głęboko dzielna z dużymi, gwiaździście rozpostartymi płatkami, wewnątrz często poprzecznie prążkowanymi, liniowanymi, cętkowanymi lub marmurkowymi; zazwyczaj owłosionymi, szczególnie przy dnie. Korona wewnętrzna składa się z pięciu płatków zewnętrznych, położonych w dolnej części prętosłupia i pięciu płatków wewnętrznych, położonych w górnej jego części, między znamionami słupków. Znamię słupka ma formę szczeliny rozchylonej w dolnej części, spełniającej funkcję prowadnicy (zamka) dla pyłkowiny, która ma budowę przystosowaną do przenoszenia przez muchówki i posiada wydłużony element (klucz), który aby doszło do zapylenia, musi być wprowadzony do zamka. W niektórych przypadkach korona wewnętrzna otoczona jest nieznacznym pierścieniem (annulus).

Owoce: Wrzecionowate, słabo omszone mieszki, po dojrzeniu pękające podłużnie i wysypujące liczne nasiona z aparatami lotnymi.

Biologia i ekologia

Rozwój: Wieloletnie, wiecznie zielone sukulenty łodygowe o kwiatach przypominających gnijące zwierzęce ciało oraz wydzielających zapach padliny. W przypadku wytworzenia wielu kwiatów, otwarty jest zazwyczaj tylko jeden z nich. Kwiaty zapylane są przez muchówki. W procesie tym, aparat przenoszący z dwoma pyłkowinami zaczepia się o nogę owada. Po oderwaniu aparatu od rośliny muchówka przenosi się na inny kwiat, gdzie zaczepia kluczem pyłkowiny o dolną część zamka na znamieniu słupka i próbując się wyzwolić wprowadza klucz do zamka i odrywa go od aparatu przenoszącego. Łagiewki pyłkowe z uwolnionej pyłkowiny wrastają w zalążnie i zapładniają zalążki.

Siedlisko: Głównie dobrze przepuszczalne gleby na obszarach suchych, zazwyczaj kamienistych, między skałami i pod krzewami.

Interakcje z innymi gatunkami: Rośliny żywicielskie dla larw motyli z gatunku Danaus chrysippus^[4].

Systematyka

Uwagi taksonomiczne: Wiele gatunków zaliczanych do rodzaju stapelia w nowszych ujęciach taksonomicznych zostało wyodrębnionych do nowych rodzajów.

Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG III z 2009): Należy do podrodziny Asclepiadoideae Burnett, rodziny toinowatych Apocynaceae Jussieu, rzędu goryczkowców Gentianales Lindley w kladzie astrowych asterids, w kladzie dwuliściennych właściwych eudicots^[2].

Pozycja rodzaju według Catalogue of Life: 2010 Annual Checklist (2010): Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta), klasa Magnoliopsida, rząd goryczkowce Gentianales, rodzina trojeściowate Asclepiadaceae^[5].

Pozycja rodzaju w systemie Reveala z roku 2007 (2010): Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Magnoliopsida Brongn., podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takht., rząd marzanowce (Rubiales Juss. ex Bercht. & J. Presl), rodzina toinowate (Apocynaceae Juss.)^[6]^[7].

Pozycja rodzaju według Systema Naturae (2000): Należy do plemienia Ceropegieae, podrodziny Asclepiadoideae, rodziny toinowatych Apocynaceae Jussieu, rzędu goryczkowców Gentianales Lindley, w kladzie lamiids, podklasie astrowych Asteridae Takht., w kladzie dwuliściennych właściwych eudicots w klasie Magnoliopsida Brong^[8].

Pozycja rodzaju w systemie Takhtajana (1997): Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), klasa dwuliścienne (Magnoliopsida Brong.), podklasa jasnotowe (Lamiidae Takhtajan ex Reveal), nadrząd goryczkopodobne (Gentiananae Thorne ex Reveal), rząd toinowce (Apocynales Bromhead), rodzina toinowate (Apocynaceae Juss.), podrodzina Asclepiadoideae, plemię Ceropegieae^[9].

Pozycja rodzaju według Crescent Bloom (system Reveala z lat 1993–1999): Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina (Frohne & U. Jensen ex Reveal), klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd goryczkopodobne (Gentiananae Thorne ex Reveal), rząd toinowce (Apocynales Bromhead), rodzina toinowate (Apocynaceae Juss.), podrodzina Stapelioideae Burnett, plemię Stapelieae Decne., podplemię Stapeliinae G.Don^[10].

Pozycja rodzaju w systemie Cronquista (1981): Gromada okrytonasienne, klasa dwuliścienne, podklasa astrowe, rząd goryczkowce, rodzina trojeściowate.

Gatunki^[11]

Stapelia acuminata
Stapelia arnotii
Stapelia asterias
Stapelia barklyi
Stapelia bayfieldii
Stapelia bella
Stapelia divaricata
Stapelia divergens
Stapelia engleriana
Stapelia erectiflora
Stapelia flavopurpurea
Stapelia fuscopurpurea
Stapelia gariepensis
Stapelia gettleffii
Stapelia gettliffei
Stapelia gigantea – stapelia olbrzymia
Stapelia glabricaulis
Stapelia glabriflora
Stapelia glanduliflora
Stapelia grandiflora

Nazewnictwo

Toponimia nazwy naukowej: Nazwa łacińska Stapelia została nadana na cześć Johannesa van Stapel, lekarza i botanika żyjącego w XVII wieku^[4].

Nazwy zwyczajowe: W Polsce spotyka się również nazwy zwyczajowe gwiazda szeryfa, zamszyca i brudnota^[12].

Zagrożenia i ochrona

Od 2004 roku Stapelia pearsonii, endemiczny gatunek Namibii, znajduje się w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych^[13]. Gatunek ten objęty jest kategorią LC (mniejszej troski). Poważne zagrożenia są nieznane, jednakże potencjalnym zagrożeniem jest zbieranie okazów tego gatunku. Dynamika populacji oceniana jest jako stabilna. Znanych jest około 5 subpopulacji tego gatunku.

Zastosowanie

Rośliny lecznicze: Rośliny z rodzaju stapelia były używane w medycynie z uwagi na swoje działanie antyzapalne i antyreumatyczne. Łodygi roślin z gatunku S. gigantea zawierają hordeninę, N-metylo-tyraminę, cholinę i kandycynę, a roślin z gatunku S. hirsuta apigeninę, luteolinę i glikozyd sitosterolowy oraz pochodne fenyloetyloaminy^[14]^[15]

Rośliny ozdobne: Rośliny bardzo często uprawiane jako rośliny doniczkowe lub – w krajach o właściwym klimacie – ogrodowe (skalniaki). Są również uprawiane w działach tropikalnych ogrodów botanicznych. W Polsce bogatą kolekcją stapelii (18 taksonów) dysponuje Ogród Botaniczny w Lublinie.

Uprawa

Wymagania: Rośliny trudne w uprawie. Wymagają podłoża przepuszczalnego, mieszanki mineralnej (piasku i żwiru) wzbogaconej kompostem lub wyłącznie mineralnej. Stanowisko wolne od bezpośredniego nasłonecznienia przez cały dzień, najlepiej półcieniste. Zbytnie nasłonecznienie hamuje wzrost roślin. Podlewanie umiarkowane, w zimę ograniczone do minimum. Podłoże nie powinno nigdy całkowicie wyschnąć. Rośliny gniją z nadmiaru wody oraz z jej niedomiaru, ponieważ zaschnięte korzenie gniją po kolejnym podlaniu. Latem rośliny powinny mieć zapewnioną temperaturę od 15° do 25 °C, a zimą od 10° do 15 °C.

Rozmnażanie: Bardzo proste, wegetatywne (przez ukorzenianie końcówek pędów) lub generatywne. Do kiełkowania nasiona potrzebują wysokiej temperatury i stosunkowo dużej wilgotności podłoża. Przy rozmnażaniu generatywnym często otrzymuje się mieszańce.

Choroby: Korzenie i pędy niezwykle łatwo ulegają gniciu. Są również podatne na wełnowce, mszyce korzeniowe i roztocze, które doprowadzają do więdnięcia pędów i zamierania korzeni.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-06-14] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).
↑ ^a ^b M.A. Hyde, B. Wursten: Flora of Zimbabwe: Genus page: Stapelia. 2010. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).
↑ Catalogue of Life: 2010 Annual Checklist. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).
↑ James L. Reveal: Classification of extant Vascular Plant Families. 2008-03-29. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).
↑ James L. Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium. 2010-05-20. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).
↑ Taxon: Genus Stapelia. Classification by: Systema Naturae 2000. [dostęp 2010-06-14].
↑ Taxon: Genus Stapelia. Classification by: A.Takhtajan (1997) Diversity and Classification of Flowering Plants. [dostęp 2010-06-14].
↑ Crescent Bloom: Hierarchical position of the Genus Stapelia. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).
↑ Classification of Genus: Stapelia according to: Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).
↑ Encyklopedia kwiatów i roślin: Stapelia.
↑ P.P. Craven P.P., Stapelia pearsonii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2010-06-14] (ang.).
↑ M. Shabana et al.. A Novel Alcaloid from Stapelia hirsuta. „Turk J Chem”. 30, s. 89-92, 2006.
↑ M. Shabana et al.. Phenylalkylamine alkaloids from Stapelia hirsuta L.. „Natural Product Research”. 20 (8), s. 710-714, 06 2006.

Bibliografia

GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
The European Garden Flora VI: Loganiaceae to Compositae. Cambridge: Cambridge University Press, 2000, s. 65-68. (ang.).
D. Court: Succulent Flora of Southern Asia. Rotterdam: Balkema, 2000, s. 205-207. (ang.).
Grażyna Szymczak, Maciej Kwiatkowski. Stapeliowe (Asclepiadaceae) w kolekcji sukulentów Ogrodu Botanicznego UMCS w Lublinie. „Biuletyn Ogrodów Botanicznych”. 12, s. 137–140, 2003.
S.P. Bester: Stapelia L.. South African National Biodiversity Institute, 2006. [dostęp 2010-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-14)].
M. Snowarski: Stapeliowe – orchidee świata sukulentów. 2008 (2010). [dostęp 2010-06-15].
M. Snowarski: Specyfika kolekcjonowania i uprawy stapeliowych. 2008 (2009, 2010). [dostęp 2010-06-15].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-06-14] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).

[zim-4] M.A. Hyde, B. Wursten: Flora of Zimbabwe: Genus page: Stapelia. 2010. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).

[5] Catalogue of Life: 2010 Annual Checklist. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).

[6] James L. Reveal: Classification of extant Vascular Plant Families. 2008-03-29. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).

[7] James L. Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium. 2010-05-20. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).

[8] Taxon: Genus Stapelia. Classification by: Systema Naturae 2000. [dostęp 2010-06-14].

[9] Taxon: Genus Stapelia. Classification by: A.Takhtajan (1997) Diversity and Classification of Flowering Plants. [dostęp 2010-06-14].

[10] Crescent Bloom: Hierarchical position of the Genus Stapelia. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).

[kew-11] Classification of Genus: Stapelia according to: Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2010-06-14]. (ang.).

[12] Encyklopedia kwiatów i roślin: Stapelia.

[13] P.P. Craven P.P., Stapelia pearsonii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2010-06-14] (ang.).

[14] M. Shabana et al.. A Novel Alcaloid from Stapelia hirsuta. „Turk J Chem”. 30, s. 89-92, 2006.

[15] M. Shabana et al.. Phenylalkylamine alkaloids from Stapelia hirsuta L.. „Natural Product Research”. 20 (8), s. 710-714, 06 2006.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]