Skrzypek na dachu

Skrzypek na dachu jest oparty na powieści Dzieje Tewji Mleczarza (z 1894) oraz na cyklu opowiadań powstałych przez kolejne 20 lat autorstwa Szolema Alejchema, napisanych w jidysz. Dodatkową inspiracją kulturową była również praca Life is with People autorstwa Marka Zborowskiego i Elizabeth Herzog wydana w 1952 roku^[1].

Alejchem zaczął tworzyć dramatyczną adaptację powieści, lecz nie zdążył jej ukończyć przed śmiercią. Wersja ta została mimo to wystawiona w jidysz w 1919 roku przez Yiddish Art Theatre, a w latach trzydziestych powstał film.^[2] Pod koniec lat 50 musical oparty na opowiadaniach Alejchema, Tevye i jego córki, został wystawiony przez Arnolda Perla na Off-Broadwayu^[3][4]. Później nad przeniesieniem tego musicalu na Broadway zastanawiali się: Rodgers i Hammerstein, a następnie Mike Todd, ale porzucili ten pomysł^[5].

Zadania podjął się producent Fred Coe. Inwestorzy i media obawiali się, że dzieło będzie zbyt hermetycznie żydowskie by przyciągnąć uwagę szerokiej publiczności, krytykowano go za powierzchowność i uproszczenia kulturowe (Philip Roth określił Skrzypka jako kicz ze sztetla), zbytnie zmiany w stosunku do pierwowzoru literackiego^[5]. Harold Prince zastąpił pierwotnego producenta i wynajął reżysera Jerome Robbinsa^[6]. Pierwotnie rozpatrywano tytuł Tevye, lecz zainspirowani obrazami Marca Chagalla [Green Violinist (1924), Le Mort (1924), The Fiddler (1912)]^[7] tytuł potraktowali symbolicznie. Oryginalna scenografia nawiązywała również do malarstwa Chagalla^[8].

 

Próbne przedstawienia rozpoczęły się w Fisher Theatre w Detroit (w lipcu i sierpniu 1964) i następnie we wrześniu w Waszyngtonie^[9]. Premiera na Broadwayu odbyła się 22 września 1964 roku w Imperial Theatre. Spektakl przeniesiono w 1967 do Majestic Theatre i w 1970 roku do The Broadway Theatre gdzie w dniu 2 lipca 1972 miało miejsce ostatnie 3242 przedstawienie, rekordowe pod względem liczby. Reżyserem i choreografem był Jerome Robbins, scenografia w stylu obrazów Marca Chagalla, była dziełem Borisa Aronsona^[10]. Notabene Chagall podobno nie lubił tego musicalu^[5].

W obsadzie znaleźli się^[11]:

• Zero Mostel jako Tevye mleczarz,
• Maria Karnilova jako jego żona Golde,
• Bea Arthur jako Yente,
• Austin Pendleton jako Motel,
• Bert Convy jako Pertschik,
• Joanna Merlin jako Tzeitel,
• Carol Sawyer jako Fruma Sarah
• Julia Migenes jako Hodel
• Tanya Evertt jako Chava.

Najmłodszą córkę Tewjego, Bielke zagrała Pia Zadora Szczególnie trudna okazała się współpraca z Mostelem. Przede wszystkim pogardzał Robbinsem za jego kolaborację w latach pięćdziesiątych z Komisją do Badania Działalności Nieamerykańskiej (przez którą kilkunastu artystów trafiło na czarną listę). Mostel miał również tendencje do improwizacji co doprowadzało twórców do szału.

Znaczącymi zastępstwami w obsadzie byli: Bette Midler (Tzeitel), Adrienne Barbeau (jako Hodl), Peg Murray i Dolores Wilson (jako Golde), rolę Tewjego odtwarzali m.in. Herschel Bernardi, Theodore Bikel, Harry Goz oraz Leonard Nimoy. Paul Lipson zagrał Tewjego ponad 2000 razy^[12].

Produkcja za każdego zainwestowanego w nią dolara przyniosła zwrot ponad 1500 dolarów^[13]. Spektakl zdobył dziewięć nagród Tony (m.in. Mostel i Karnilova).

Pierwsze wznowienie na Broadwayu miało premierę 28 grudnia 1976, ostatni 167 spektakl w Winter Garden Theatre miał miejsce 21 maja 1977.^[14] Zero Mostel wystąpił jako Tevye, Thelma Lee jako Golde.

Drugie wznowienie na Broadwayu miało miejsce 9 lipca 1981 roku w teatrze Lincoln Center, gdzie do 23 sierpnia odbyły się 53 ograniczone czasowo występy. W rolach głównych wystąpili Herschel Bernardi jako Tevye i Maria Karnilova jako Golde. Reżyserował Jerome Robbins^[15].

Trzecie wznowienie rozpoczęło się 18 listopada 1990 w George Gershwin Theatre i do 16 czerwca 1991 odbyło się w nim 241 przedstawień. Chaim Topol (odtwórca roli z adaptacji filmowej) wystąpił jako Tevye a Marcia Lewis jako Golde^[16]. Reżyseria Ruth Mitchell, produkcja zdobyła nagrodę Tony za najlepsze wznowienie musicalu.

Czwarte wznowienie na Broadwayu miało premierę 26 lutego 2004 w teatrze Minskoff, do 8 stycznia 2006 odbyło się w nim 781 przedstawień^[17]. Alfred Molina (później Harvey Fierstein) jako Tevye, a Randy Graff (później Andrea Martin i Rosie O’Donnell) jako Golde. Młoda Lea Michele grała rolę Sprintze^[18], reżyserował David Leveaux. Produkcja była nominowana do sześciu nagród Tony.

Trasa objazdowa Topol in 'Fiddler on the Roof’: The Farewell Tour rozpoczęła się 20 stycznia 2009 w Wilmington, Delaware. Topol opuścił trasę w listopadzie 2009 z powodu kontuzji mięśni ramienia. Zastąpił go Harvey Fierstein^[19].

Piąte broadwayowskie wznowienie miało premierę 20 grudnia 2015 w Broadway Theatre z ostatnim 431 spektaklem 31 grudnia 2016.^[20] W obsadzie wystąpili Danny Burstein jako Tevye, Jessica Hecht (później Judy Kuhn)^[21] jako Golde^[22]. Reżyserował Bartlett Sher. Produkcja była nominowana do trzech nagród Tony.

National Yiddish Theatre Folksbiene wystawił adaptację w języku jidysz (Fidler Afn Dakh) w Muzeum Dziedzictwa Żydowskiego w Nowym Jorku. Produkcja została następnie przeniesiona do Stage 42 na Off-Broadway^[23]. Reżyserował Joel Grey, tłumaczenie Shragi Friedmana (z produkcji izraelskiej z 1965 roku)^[24]. W obsadzie Steven Skybell jako Tevye, Jill Abramovitz jako Golde^[25]. Premiera 15 lipca 2018, produkcja została zamknięta 5 stycznia 2020^[26] zdobywając nagrodę Drama Desk Award 2019 za znaczące wznowienie musicalu^[27].

Prapremiera na West Endzie miała miejsce 16 lutego 1967 roku w Her Majesty’s Theatre, ostatnie 2030 przedstawienie miało miejsce 2 października 1971.^[28][29] Wyreżyserował Richard Altman. W obsadzie znaleźli się

• Topol (wcześniejszy odtwórca roli z Tel Avivu, później w adaptacji filmowej) jako Tevye
• Miriam Karlin jako Golde,
• Cynthia Grenville jako Yente,
• Jonathan Lynn jako Motel,
• Sandor Elès jako Pertschik,
• Rosemary Nicols jako Tzeitel,
• Susan Paule jako Fruma Sarah
• Linda Gardner jako Hodel
• Caryl Little jako Chava

Następcami roli Tevyego byli: Alfie Bass, Lex Goudsmit i Barry Martin. Rolę Golde przejęły kolejno: Avis Bunnage, Hy Hazell oraz Stella Moray^[29].

Pierwsze wznowienie w Londynie miało premierę 28 czerwca 1983 w Apollo Victoria Theatre na zakontraktowane 4 miesiące. Reżyseria Ruth Mitchell, Topol w roli Tevye, Thelma Ruby jako Golde^[29].

Drugie wznowienie londyńskie miało miejsce 28 czerwca 1994 w London Palladium. Spektakl grano do 3 września tego roku. Reżyseria Sammy Dallas Bayes, Topol w roli Tevye, Sara Kestelman jako Golde^[29]. Rolę Chavy zagrała córka Topola – Adi Topol-Margalith^[30].

Trzecie wznowienie londyńskie miało premierę 29 maja 2007 w Savoy Theatre z ostatnim przedstawieniem 16 lutego 2008. Reżyseria Lindsay Posner, z Henrym Goodmanem jako Tevye, Beverley Klein jako Golde^[29].

Czwarte wznowienie londyńskie miało premierę w Menier Chocolate Factory 23 listopada 2018 w reżyserii Trevora Nunna z udziałem Andy’ego Nymana jako Tevye i Judy Kuhn jako Golde. Produkcja została przeniesiona do Playhouse Theatre na West End 27 marca 2019.^[31] Zastępcami byli m.in. Maria Friedman jako Golde i Anita Dobson jako Yente. Produkcję zamknięto 2 listopada 2019.^[32][33]

Na polskich scenach Skrzypek był wystawiany prawie 30 razy. Polska prapremiera miała miejsce w łódzkim Teatrze Muzycznym w roku 1983. Reżyserowała Maria Fołtyn na podstawie tłumaczenia Antoniego Marianowicza (to tłumaczenie wykorzystano we wszystkich polskich inscenizacjach). Pierwszym polskim odtwórcą roli Tewje został Bernard Ładysz, a Gołdę jako pierwsza odtwarzała Grażyna Krajewska.

Oryginalna australijska produkcja miała premierę 16 czerwca 1967 w Her Majesty’s Theatre w Sydney. W rolach głównych wystąpili Hayes Gordon jako Tevye i Brigid Lenihan jako Golde^[60]. Produkcja trwała dwa lata. Trasa koncertowa została zorganizowana przez Australijską Operę w 1984 roku, a Gordon ponownie zagrał rolę Tevye.

W 2005 i 2007 roku Topol po raz kolejny odtwarzał rolę Tevyego – w australijskich produkcjach, z sezonami w Sydney^[61], Brisbane^[62], Melbourne^[63], Perth, Wellington i Auckland^[64]. Musical został wznowiony w Melbourne i Sydney w latach 2015–2016 z Anthonym Warlowem jako Tevye, Sigrid Thornton jako Golde^[65].

Na wrzesień 2020 zaplanowano w Sydney i Melbourne wystawienie wersji w języku jidysz (z napisami angielskimi) w reżyserii Joela Greya^[66].

W 1965 roku Giora Godik wyprodukował wersję w języku jidysz przetłumaczoną przez Shragę Friedmana (tłumaczenie stało się podstawą do wszystkich inscenizacji w jidysz na całym świecie)^[67]. Produkcja w języku hebrajskim od 2008 roku była grana w teatrze Cameri w Tel Awiwie przez ponad sześć lat. Wyreżyserował ją Moshe Kepten, z udziałem Natana Datnera jako Tevye i Ramy Messinger jako Golde^[68].

W streszczeniu, liście utworów i opisie postaci zastosowano polskie imiona bohaterów w transkrypcji przyjętej w inscenizacji z 2002 roku z warszawskiego Teatru Żydowskiego.^[46]

Żydowski mleczarz Tewje, biedak z pięcioma córkami, przełamując czwartą ścianę objaśnia widzom żydowskie tradycje (Prologue:Tradition) oraz prezentuje otoczenie – sztetl Anatewka (położony gdzieś w Rosji) i jego mieszkańców. W domu żona Gołda szykuje szabas instruując córki: Cejtł, Hudł, Chawę, Szpryncę i Bejłkę^[46]. Przybywa Jenta, wiejska swatka aby przekazać Gołdzie wiadomość, że Lejzer Wolf, bogaty rzeźnik i wdowiec (starszy od Tewjego) chce poślubić najstarszą córkę – Cejtł. Jej młodsze siostry, Hudł i Chawa są podekscytowane (Matchmaker, Matchmaker), Cejtł przerażona domyślając się powodów wizyty, ponieważ kocha z wzajemnością biednego krawca Motła.

 

Tewje ciągnie wózek z mlekiem, ponieważ jego koń okulał. Prowadzi monolog wewnętrzny z Bogiem (If I Were a Rich Man), pytając dlaczego go doświadcza biedą. Dociera do centrum wsi. Księgarz przekazuje zgromadzonym wiadomości ze świata zewnętrznego o pogromach i wypędzeniach. Przyjezdny student Perczyk słyszy rozmowę i strofuje za bezczynność. Rabin i starszyzna lekceważą słowa młodego radykała, lecz Tewje zaprasza go do domu na szabasową wieczerzę, oferując mu wyżywienie i nocleg w zamian za nauczanie dwóch najmłodszych córek. Gołda każe mężowi spotkać się z Lejzerem po wieczerzy, ale nie wyjaśnia powodu. Cejtł naciska na Motła, by poprosił ojca o jej rękę, ale ten boi się temperamentu „teścia”. Rodzina zaczyna modlitwę szabasową (Sabbath Prayer).

Po wieczerzy Tewje idzie do gospody porozmawiać z rzeźnikiem zakładając błędnie, że Lejzer chce kupić jego krowę. Gdy nieporozumienie zostanie wyjaśnione, Tewje zgadza się, aby Lejzer poślubił Cejtł (z bogatym rzeźnikiem córka nigdy nie zazna głodu). Żydzi świętują ubity interes tańcem, po chwili dołączają nawet rosyjscy chłopi (To Life). Po opuszczeniu karczmy Tewje spotyka policjanta, który ostrzega go, że w najbliższym czasie, pomimo sympatii dla społeczności żydowskiej będzie zmuszony do zorganizowania aktów przemocy.

Następnego ranka, Tewje budzi się skacowany, informuje żonę, że zgodził się na zamążpójście najstarszej córki. Gołda jest wniebowzięta, Cejtł zdruzgotana błagając ojca, by nie zmuszał jej do małżeństwa. Przybywa Motł i zbierając się na odwagę ujawnia, że są z Cejtł „po słowie”. Tewje początkowo oburzony naruszeniem tradycji aranżowanych małżeństw, jest pod wrażeniem odwagi krawca. Po monologu wewnętrznym (Tevye’s Monologue) Tewje zmienia zdanie i zgadza się na ich ślub, zastanawia się jednak, jak zakomunikować to żonie. Rozradowany Motł tańczy z radości z ukochaną (Miracle of Miracles).

 

Następnej nocy Tewje udaje, że obudził się z koszmaru sennego. Obudzona Gołda oferuje interpretację a jej mąż konfabulując opowiada co mu się „przyśniło” (Tevye’s Dream). We „śnie” duch żoninej babki Cejtl nakazuje wydać wnuczkę imienniczkę za krawca (a nie rzeźnika), na poparcie tych słów przybywa również duch żony Lejzera Wolfa, Fruma Sara aby wyperswadować groźbą pomysł małżeństwa jej byłego męża z najstarszą córką Tewjego. Przesądna Gołda wierząc w opowieść jest przerażona i przystaje na ślub młodej pary zakochanych.

Trzecia córka, Chawa jest zaczepiana przez rosyjskich nastolatków, w jej obronie staje młody chłop Fietka. Pożyczając jej książkę zaczyna sekretny romans.

Nadchodzi dzień ślubu Cejtł i Motła, wszyscy Żydzi dołączają do ceremonii ślubnej (Sunrise, Sunset) i weselnej uroczystości (Bottle Dance). Lejzer Wolf wszczyna awanturę spierając się z Tewjem o złamane porozumienie ślubne. Awanturę kończy Perczyk – przełamując kolejną tradycję przekracza barierę między kobietami i mężczyznami, aby zatańczyć z Hudł. Świętowanie nagle się kończy, gdy grupa Rosjan pod przewodnictwem policjanta zakłóca imprezę, demolując meble i niszcząc prezenty ślubne. Tewje każe córkom posprzątać bałagan.

Kilka miesięcy później Perczyk oznajmia Hudł, że musi wyjechać do Kijowa, by wziąć udział w rewolucji. Proponuje jej małżeństwo (Now I Have Everything). Oznajmiają Tewjemu, że są zaręczeni, ten jest wściekły – to kolejne złamanie tradycji aranżowania małżeństwa w jego rodzinie. Młoda para informuje go, że nie proszą o zgodę, tylko błogosławieństwo. Po kolejnym monologu wewnętrznym Tewje ustępuje – akceptując, że świat i obyczaje się zmieniają (Tevye’s Rebuttal) udziela im błogosławieństwa i zgody. Perczyk wyjeżdża. Tewje wyjaśnia decyzję zdumionej żonie. Pyta ją, czy go kocha pomimo faktu że ich małżeństwo było aranżowane (Do You Love Me?). Uświadamiają sobie, że łączy ich uczucie które pojawiło się podczas dwudziestu pięciu lat pożycia.

 

Jenta informuje Cejtł, że widuje Chawę z Fietką. Do Anatewki dociera wiadomość, że Perczyk został aresztowany i zesłany na Syberię (The Rumor/I Just Heard). Hudł jest zdecydowana dołączyć do niego i wziąć ślub na zesłaniu. Tewje odprowadza córkę na stację kolejową (Far From the Home I Love).

Czas mija. Motł kupił używaną maszynę do szycia i stanął na nogi, Cejtł urodziła mu dziecko. Chawa zbiera się na odwagę, by poprosić ojca o pozwolenie na małżeństwo z Fietką. Tewie znowu zagląda głęboko we własną duszę w kolejnym monologu wewnętrznym, lecz tym razem odmawia – małżeństwo córki z gojem to granica, której nie można przekroczyć. Zabrania Chawie kontaktów z Fietką. Chawa ucieka z domu, bierze z ukochanym ślub w cerkwi (zmieniając wyznanie na prawosławne). Zrozpaczony Tewje zastanawia się, gdzie uczynił błąd (Chavaleh (Little Bird)). Chawa przychodzi i próbuje z ojcem porozmawiać, ten ją odrzuca i nakazuje reszcie rodziny, by uważali ją za zmarłą.

Rozprzestrzeniają się pogłoski o Rosjanach wypędzających Żydów ze swoich wiosek. Przybywa policjant by oznajmić wszystkim, że dekretem carskim zostali wysiedleni mając trzy dni na sprzedaż domostw, spakowanie się i opuszczenie wsi. Nostalgicznie wspominają (Anatevka) wieś, którą przychodzi im opuścić. Żydzi opuszczają Anatewkę, Chawa i Fietka również (nie chcąc pozostawać w antysemickiej wsi jadą do Krakowa). Gdy Cejtł żegna się z Chawą, Tewje przełamuje się i błogosławi wyrodną córkę i jej męża na drogę. Tewje z żoną i dwiema najmłodszymi córkami rusza przygnębiony w drogę do Ameryki, dokąd emigrują. Na drodze pojawia się skrzypek, grając dodaje Tewjemu otuchy w ciągnięciu wózka z dobytkiem. Rodzina rusza za skrzypkiem z nadzieją na lepszą przyszłość

Album z oryginalną obsadą Broadwayu wydany przez RCA Victor w 1964 roku został wybrany przez Bibliotekę Kongresu do przechowywania w Krajowym Rejestrze Nagrań ze względu na to, że jest „istotne kulturowo, historycznie lub estetycznie”^[73].

Wersja filmowa musicalu powstała w 1971 roku, wyreżyserowana i wyprodukowana przez Normana Jewisona, Joseph Stein zaadaptował własny tekst na scenariusz. Jako Tevye obsadzono Chaima Topola (a nie Zero Mostela) co wywołało początkowo kontrowersje.  Film otrzymał pozytywne recenzje od krytyków filmowych^[74] i stał się najlepiej zarabiającym filmem w 1971 roku^[75]. Fiddler otrzymał osiem nominacji do Oscara zdobywając trzy statuetki^[76]. W wersji filmowej postać Yente jest znacznie zredukowana, a utwór Now I Have Everything został usunięty^[77][78].

• Gdybym był bogaczem

• Daniel Wyszogrodzki: Ale Musicale! Złote Stulecie. Warszawa: Marginesy, 2018, s. 162–166. ISBN 978-83-65973-91-7.
• Ken Bloom: Broadway Musicals: The 101 Greatest Shows of All Time. Nowy Jork: Black Dog & Leventhal Publishers, s. 98. ISBN 1-57912-390-2.
• Michael Kantor: Broadway: the American musical. Nowy Jork: Bullfinch Press, 2004. ISBN 0-8212-2905-2. Brak numerów stron w książce
• Frank Rich: The Theatre Art of Boris Aronson. Knopf, 1987. ISBN 0-394-52913-8. Brak numerów stron w książce
• Stephen Whitfield: Fiddling with Sholem Aleichem: A History of Fiddler on the Roof. New Brunswick: Rutgers University Press, 2003. ISBN 0-8135-3221-3. Brak numerów stron w książce

• The making of a musical: Fiddler on the roof w serwisie Google Books
• Barbara Isenberg: Tradition!: The Highly Improbable, Ultimately Triumphant Broadway-to-Hollywood Story of Fiddler on the Roof, the World’s Most Beloved Musical. Nowy Jork: St. Martin’s Press, 2014. ISBN 978-0-312-59142-7. Brak numerów stron w książce
• Alisa Solomon: Wonder of Wonders: A Cultural History of Fiddler on the Roof. Metropolitan Books, 2013. ISBN 0-8050-9260-9. Brak numerów stron w książce

• Fiddler on the Roof w bazie Internet Broadway Database (ang.)
• Skrzypek na dachu w Ovrtur
• Lista najdłużej granych spektakli Playbill.com