Roman Jakobson

Roman Osipowicz Jakobson (ros. Рома́н О́сипович Якобсо́н; ur. 11 października^?/23 października 1896 w Moskwie, zm. 18 lipca 1982 w Bostonie) – rosyjski językoznawca, teoretyk literatury, slawista oraz teoretyk języka^[1]. Współtwórca metody strukturalnej, w swojej pracy łączył kompetencje literaturoznawcy i językoznawcy.

Studiował na uniwersytetach w Moskwie, następnie w Pradze. W latach 1933–1938 wykładał na uniwersytecie w Brnie^[1]. W latach 1946–1949 był kierownikiem katedry slawistyki Columbia University w Nowym Jorku, następnie profesor w Harvard University; od 1958 w Massachusetts Institute of Technology. Był członkiem wielu akademii nauk, w tym PAN od 1959.

W okresie międzywojennym był twórcą i jednym z czołowych teoretyków praskiej szkoły strukturalistycznej^[1]. Stworzył tzw. metodę dychotomiczną, a także rozwinął typologię systemów fonologicznych.

W rozprawie Poetyka w świetle językoznawstwa (polski przekład w: W poszukiwaniu istoty języka, t. 2) przedstawił jeden z najbardziej dziś rozpowszechnionych modeli komunikacji językowej i wywiódł z niej typologię funkcji języka (będącą rozszerzeniem typologii Karla Bühlera). Jako konstytutywne dla każdego aktu mowy Jakobson wymienia sześć czynników:

nadawcę (komunikatu),
kontekst,
komunikat,
kontakt (między nadawcą i odbiorcą),
kod (wspólny dla nadawcy i odbiorcy) oraz
odbiorcę.

W zależności od tego, który z tych elementów jest najbardziej wyeksponowany, można mówić o sześciu różnych funkcjach języka:

emotywnej (termin Antona Marty, inaczej: ekspresywna) – gdy komunikat skupiony jest na nadawcy,
poznawczej (inaczej: oznaczająca bądź denotatywna) – gdy skupiony jest na kontekście (wspólnym świecie nadawcy i odbiorcy),
poetyckiej – gdy komunikat skupiony jest na samym sobie,
fatycznej (termin Bronisława Malinowskiego) – gdy skupiony jest na kontakcie,
metajęzykowej (termin Alfreda Tarskiego) – gdy skupiony jest na kodzie
konatywnej – gdy skupiony jest na odbiorcy.

Jakobson był też autorem kilku tekstów dotyczących literatury polskiej (między innymi analizy wierszy Norwida i Wierzyńskiego).

Wkład do badań nad przekładem

Roman Jakobson twierdził, że każde doświadczenie kognitywne (poznawcze) jest możliwe do przekazania w każdym z istniejących języków. Wprowadził pojęcie „ekwiwalencji w różnicy” (equivalence in difference) oraz, opierając się na podejściu semiotycznym do języka, zaproponował trzy typy przekładów. W swoim eseju „On Linguistic Aspects of Translation” wyróżnił tłumaczenie:

wewnątrzjęzykowe (intralingual translation) – odbywające się w obrębie jednego języka reword znaczy „inaczej sformułować”, tekst źródłowy zostaje przeredagowany; powstaje nowy tekst w tym samym języku;
międzyjęzykowe (interlingual translation) – klasycznie rozumiane tłumaczenie, pomiędzy dwoma językami;
intersemiotyczne (intersemiotic translation) – treść zostaje przełożona na inny rodzaj symboli, nowy rodzaj przekazu, który wykracza poza komunikację werbalną; tłumacz bardziej skupia się na informacji, która ma zostać przekazana;

Ekwiwalencja w różnicy

Zdaniem Jakobsona „tłumaczenie zawiera dwie ekwiwalentne informacje w dwóch różnych kodach”^[2]. Zadanie tłumacza polega więc na odkodowaniu treści tekstu źródłowego i przeniesieniu jej w ekwiwalentnej informacji do tekstu docelowego. W przypadku tłumaczenia międzyjęzykowego, pełna ekwiwalencja jest niemożliwa^[3]. Tłumacz korzysta wtedy z określeń synonimicznych, aby oddać treść tekstu źródłowego (source text). Jakobson twierdzi, że dwa języki mogą różnić się od siebie w mniejszym lub większym stopniu; może się także zdarzyć, że dosłowny ekwiwalent dla danego słowa lub zdania nie będzie istniał^[4]. Wtedy do tłumacza należy wybór metody, która umożliwi oddanie znaczenia w tekście docelowym (target text). Według Jakobsona tłumaczenie zawsze jest możliwe, ponieważ istnieje wiele metod tłumaczeniowych, między którymi tłumacz może wybierać. Doświadczenia epistemologiczne mogą być przełożone na inny język, zaznacza jednak, że niektóre aspekty doświadczenia (np.: magia/ symbolizm/ poezja) mogą zostać przekazane tylko dzięki „twórczej zamianie” (creative transposition). Terminologia może być modyfikowana m.in. poprzez zapożyczenia, kalki (z innych języków), neologizmy lub omówienia^[5]. Jak mówi Jakobson: „poezja z definicji jest nieprzetłumaczalna”. Tak więc wiersz przetłumaczony, jest w zasadzie zupełnie nowym utworem literackim.

„On Linguistic Aspects of Translation”

Najważniejsze myśli, jakie przekazuje Jakobson w swoim eseju On Linguistic Aspects of Translation(inne języki):

tłumaczenie jest przenoszeniem symboli; symbole interpretowane są za pomocą innych symboli
sens/znaczenie = signifier(inne języki) (dźwięk-obraz), inaczej mówiąc: tłumaczenie jest kwestią słów
tłumaczenie jest elementem tradycji językoznawczej

Publikacje w języku polskim

Polska literatura średniowieczna a Czesi, Paryż 1953.
Poetyka w świetle językoznawstwa, przeł. z ang. Krystyna Pomorska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1960.
Roman Jakobson, Morris Halle, Podstawy języka, sporządził, przypisami i artykułem wstępnym opatrzył Leon Zawadowski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1964.
(redakcja) Poetics = Poetyka = Poètika, Warszawa: PWN 1966.
W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism, t. 1-2, wybór, red. nauk. i wstęp Maria Renata Mayenowa, Warszawa: PIW 1989.
Z zagadnień struktury czeskiego poematu romantycznego: („Máj” Karla Hynka Máchy). Pamiętnik Literacki 51/4, 1960, s. 389–409, [1]
Mój futuryzm. Wspomnienia, listy, szkice, wiersze, proza; zebrał, opracował, przedmowami i przypisami opatrzył Bengt Jangfeldt, Warszawa: PIW 2020, przeł. Danuta Ulicka

Odznaczenia

Order Tomáša Garrigue Masaryka II Klasy – CSRF, 1991, pośmiertnie^[6]^[7]

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 437–438. ISBN 978-83-233-4066-9.
↑ „translation involves two equivalent messages in two different codes”
↑ „on the level of interlingual translation, there is ordinarily no full equivalence between code-units"
↑ RomanR. Jakobson RomanR., On Linguistic Aspects of Translation, wyd. R. A. Brower (ed.) On Translation, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1959, str. 233, Cytat: (…) na poziomie tłumaczenia międzyjęzykowego, pełna ekwiwalencja w przekładzie pomiędzy jednostkami językowymi zwyczajnie nie istnieje - „on the level of interlingual translation, there is ordinarily no full equivalence between code-units” .
↑ RomanR. Jakobson RomanR., On Linguistic Aspects of Translation, wyd. R. A. Brower (ed.) On Translation, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1959, str. 234, Cytat: „whenever there is deficiency, terminology may be qualified and amplified by loanwords or loan-translations, neologisms or semantic shifts, and finally, by circumlocutions” .
↑ Řád Tomáše Garrigue Masaryka II. třídy – SEZNAM NOSITELŮ. ARCHIV KANCELÁŘE PREZIDENTA REPUBLIKY, 14 grudnia 2012. [dostęp 2024-10-31]. (cz.).
↑ Odznaczeni Orderem T. G. Masaryka (1990–1992). Pražský hrad (www.hrad.cz). [dostęp 2024-10-31]. (cz.).

[Kraków-1] Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 437–438. ISBN 978-83-233-4066-9.

[2] „translation involves two equivalent messages in two different codes”

[3] „on the level of interlingual translation, there is ordinarily no full equivalence between code-units"

[4] RomanR. Jakobson RomanR., On Linguistic Aspects of Translation, wyd. R. A. Brower (ed.) On Translation, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1959, str. 233, Cytat: (…) na poziomie tłumaczenia międzyjęzykowego, pełna ekwiwalencja w przekładzie pomiędzy jednostkami językowymi zwyczajnie nie istnieje - „on the level of interlingual translation, there is ordinarily no full equivalence between code-units” .

[5] RomanR. Jakobson RomanR., On Linguistic Aspects of Translation, wyd. R. A. Brower (ed.) On Translation, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1959, str. 234, Cytat: „whenever there is deficiency, terminology may be qualified and amplified by loanwords or loan-translations, neologisms or semantic shifts, and finally, by circumlocutions” .

[6] Řád Tomáše Garrigue Masaryka II. třídy – SEZNAM NOSITELŮ. ARCHIV KANCELÁŘE PREZIDENTA REPUBLIKY, 14 grudnia 2012. [dostęp 2024-10-31]. (cz.).

[7] Odznaczeni Orderem T. G. Masaryka (1990–1992). Pražský hrad (www.hrad.cz). [dostęp 2024-10-31]. (cz.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]