Pedagogika specjalna

Rozwój pedagogiki specjalnej w okresie ostatnich stu lat spowodował odejście od pierwotnych założeń, według których winna ona zajmować się przede wszystkim nauczaniem i wychowaniem jednostek niepełnosprawnych. Na zaistnienie takiej sytuacji wpływ miał szereg czynników, przede wszystkim jednak rozwój nurtu aksjologicznego zapoczątkowany przez Marię Grzegorzewską. Według jej poglądów należy zawsze dostrzegać w człowieku „coś pozytywnego”, a humanistyczny stosunek do życia powinien stanowić podstawy porządku moralno-prawnego. Ze względu na złożoność obszarów objętych bezpośrednim zainteresowaniem pedagogiki specjalnej spotyka się w literaturze także inne terminy, mające określać ten sam lub podobny zakres tej dziedziny naukowej. Najczęściej spotykane to^[3]:

• pedagogika rewalidacyjna,
• defektologia,
• deksiopedagogika,
• ortopedagogika,
• pedagogika terapeutyczna,
• terapia pedagogiczna.

Na przełomie 1919 i 1920 r., dzięki staraniom Marii Grzegorzewskiej, Ministerstwo Zdrowia Publicznego uruchomiło w Warszawie roczny kurs seminaryjny dla nauczycieli dzieci upośledzonych umysłowo. W 1921 r. powstała pierwsza uczelnia, Państwowe Seminarium Pedagogiki Specjalnej^[4], którego późniejsza działalność wyznaczyła na wiele lat kierunki prac teoretycznych i praktycznych dla nowo ukształtowanej dziedziny naukowej, jaką była pedagogika specjalna. Seminarium, wraz z Państwowym Instytutem Fonetycznym stanowiły fundament utworzonego w 1922 r. Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej^[5].

Działalność PIPS w tamtych latach była nierozerwalnie związana z osobą Marii Grzegorzewskiej. Pod jej kierunkiem Instytut opracował wiele nowatorskich metod rozpoznawania i diagnozowania potrzeb osób niepełnosprawnych, form i metod ich nauczania oraz wychowania, a także wiele strategii współpracy z rodzinami niepełnosprawnych. Do najbardziej znanych, po dziś dzień stosowanych form, wypracowanych przez PIPS należy metoda tzw. „ośrodków pracy” – oparta na systemie „ośrodków zainteresowań”, które zostały opracowane na początku XX wieku przez belgijskiego lekarza i pedagoga Ovide Decroly’ego.

Maria Grzegorzewska uczestniczyła w większości działań na rzecz rozwoju pedagogiki specjalnej w Polsce i na świecie. Skoncentrowała wokół siebie wielu wybitnych praktyków i teoretyków tej dziedziny, m.in. M. Stefanowską, J. Joteyko, J. Hellmanna, J. Korczaka, W. Łuniewskiego, T. Mayznera, M. Wawrzynowskiego, H. Rylla, N. Han-Ilgiewicz, J. Doroszewską^[6].

Przed utworzeniem PIPS można było zaobserwować wyraźne działania na rzecz edukacji i wychowania jednostek niepełnosprawnych, chociaż nie używano powszechnie nazwy „pedagogika specjalna”. Do najważniejszych wydarzeń, mających niebagatelne znaczenie dla późniejszego jej rozwoju należy zaliczyć:

• w okresie zaborów^[7]
  • 1896 – powstanie szkoły dla lekko upośledzonych umysłowo w Poznaniu;
  • 1907 – uruchomienie placówki dla upośledzonych umysłowo przez magistrat warszawski;
  • 1907 – powstanie z inicjatywy m.in. Jana Władysława Dawida i Anieli Szycówny Polskiego Towarzystwa Badań nad Dziećmi;
  • 1912 – utworzenie w Krakowie „zakładu dla dzieci z odchyleniami w rozwoju umysłowym” przez prof. Jana Piltza.
• W okresie powojennym:
  • 7 lutego 1919 r. – wprowadzenie „Dekretu o obowiązku szkolnym” obejmującym także dzieci upośledzone umysłowo, jeżeli w danej miejscowości znajduje się zakład kształcenia specjalnego;
  • kwiecień 1919 r. – Ogólnopolski Zjazd Nauczycielski, na którym liczni referenci zajęli się problemem edukacji i wychowania osób niepełnosprawnych;
  • 17 marca 1921 r. – wejście w życie konstytucji marcowej, która w artykułach 102, 103, 118, 119, 120 chroniła prawa do opieki i ochrony także dzieci niepełnosprawnych.

Niezwykle ważną dla rozwoju pedagogiki specjalnej rolę, w okresie I wojny światowej odegrała Józefa Joteyko, która podczas swojego pobytu we Francji utworzyła pierwsze projekty organizacji kompleksowego systemu wychowania i kształcenia dzieci niepełnosprawnych w wolnej Polsce.

1 czerwca 1924 r. pod przewodnictwem Marii Grzegorzewskiej przy Związku Nauczycielstwa Polskiego powstała Sekcja Szkolnictwa Specjalnego, do jej głównych zadań należało:

• teoretyczne pogłębianie wiedzy nauczycieli z zakresu pedagogiki specjalnej i ukazywanie potrzeb opiekuńczych dzieci upośledzonych;
• doskonalenie metod nauczania i wychowania dzieci upośledzonych;
• opieka nad materialnymi i prawnymi potrzebami nauczycieli szkół specjalnych.

W grudniu 1924 wydany został pierwszy numer czasopisma „Pedagogika Specjalna”, wydawanego po dziś dzień przez Akademię Pedagogiki Specjalnej.

Pomimo intensywnej działalności PIPS i osób zaangażowanych w rozwój pedagogiki specjalnej jako nauki, przełożenie ich pracy na liczbę placówek kształcenia specjalnego w Polsce okresu międzywojennego było niewystarczające. W grudniu 1925 r. odbył się I Polski Zjazd Nauczycielstwa Szkół Specjalnych. Uczestnicy domagali się opracowania ustawy o systemie kształcenia specjalnego oraz przygotowania programu rozwoju sieci szkół specjalnych. Niemal 10 lat później, podczas II Zjazdu Nauczycielstwa Szkół Specjalnych, w 1934 r. odniesiono się bardzo krytycznie do osiągnięć tego dziesięciolecia. Stwierdzono, że istniejąca sieć placówek specjalnych zaspokajała jedynie 12% faktycznych potrzeb społecznych w tym zakresie. Do końca okresu międzywojennego nie udało się rozwiązać systemowo problemu edukacji i wychowania osób niepełnosprawnych, mimo tego jednak był to okres niezwykle ważny dla rozwoju powojennej pedagogiki. Dzięki działalności naukowej PIPS udało się m.in.:

• wystandaryzować zachodnie narzędzia do diagnostyki procesów poznawczych (testów Bineta i Simona oraz Termana);
• opracować standardy postępowania diagnostycznego dla osób niepełnosprawnych;
• założyć Poradnię Pedagogiki Leczniczej, w której współpracowali ze sobą pedagodzy, psycholodzy, pracownicy socjalni i ochrony zdrowia;
• opracować, pod kierunkiem Michała Wawrzynowskiego, pierwszego w Polsce programu kształcenia specjalnego dzieci upośledzonych umysłowo.

W tym okresie Maria Grzegorzewska sformułowała pierwsze jasne cele i zadania pedagogiki specjalnej, wśród których wyróżniła^[8]:

• cel humanitarny, polegający na udzielaniu jednostce upośledzonej pomocy w realizacji jej zadań życiowych, a także na wskazaniu społeczeństwu prawa każdej jednostki upośledzonej do uczestnictwa w życiu społecznym w ramach posiadanych sił i możliwości;
• cel funkcjonalny, którym jest optymalny rozwój jednostki, wzmocnienie jej sił fizycznych i psychicznych oraz kompensacja braków;
• cel społeczny, polegający na włączeniu jednostek do społeczeństwa i przezwyciężaniu – w miarę możliwości – izolacji, która zagraża jednostkom z zahamowaniami i zaburzeniami;
• cel ekonomiczny (utylitarny), tzn. przygotowanie upośledzonych do pracy zawodowej i przez to odciążenie społeczeństwa od świadczeń na rzecz opieki nad upośledzonymi.

Polityka hitlerowska Niemiec, wykorzystując hasła eugeniki, siała nienawiść do osób niepełnosprawnych. Na wszystkich terenach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy, nastąpił zdecydowany regres w pedagogice specjalnej i działalności opiekuńczo-wychowawczej. Zlikwidowano szkoły specjalne, zamykano szpitale psychiatryczne, wstrzymywano prace naukowo-badawcze związane z rozwojem pedagogiki specjalnej.

Jedną z form czynnego przeciwstawiania się hitlerowskiemu okupantowi stał się w Polsce lat 1939–1945 rozbudowany, w znacznej części tajny, system nauczania i wychowania. Większość pedagogów specjalnych w tym okresie poświęciło się tajnemu nauczaniu dzieci pełnosprawnych. Działania na rzecz upośledzonych były w tym czasie w dużej mierze, działaniami opiekuńczymi, chroniącymi życie, zapewniającymi posiłek czy schronienie. Maria Grzegorzewska w okresie od 1 listopada 1939 do 1 sierpnia 1944 zajmowała się także tajnym nauczaniem dzieci niepełnosprawnych oraz przez całą okupację organizuje pomoc dla dzieci dotkniętych skutkami wojny.

Ludobójstwo i trudne warunki życia podczas wojny spowodowały utratę wielu nauczycieli i wychowawców. Prace na rzecz przetrwania szkół i zakładów dla niepełnosprawnych podejmowane w tak trudnych warunkach, pełnych okrucieństwa, codziennych dramatów i pogardy dla człowieka, miały szczególny wymiar moralny – stanowiły szczególną obronę podstawowych zasad etycznych i moralnych.

Po II wojnie światowej stopniowo temat kształcenia osób niepełnosprawnych powraca w obszar zainteresowania naukowców i praktyków. Rozwijają się ponownie prace naukowe, prowadzone są intensywne badania, niemal we wszystkich krajach powstają czasopisma specjalistyczne i nowe placówki dla osób niepełnosprawnych^[10]. Początkowo szkolnictwo specjalne rozwijało się bardzo powoli, co wynikało z ogólnego wyniszczenia kraju oraz zubożenia kadr – wielu specjalistów zginęło podczas wojny. Z 63 placówek istniejących w 1939 r., po wojnie pozostało 14. Jednak już w latach 1945–1955 nastąpił ich trzykrotny przyrost^[11].

Absolutna nowością w okresie powojennym było wprowadzenie do systemu oświaty:

• przedszkoli specjalnych,
• „szkół życia”, czyli placówek edukacyjnych dla osób głębiej niepełnosprawnych intelektualnie.

Ich rozwój na przestrzeni lat postępował bardzo dynamicznie, wciąż jednak nie zaspokajał faktycznych potrzeb społecznych w tym zakresie. W roku 1995 istniało w Polsce ponad 100 „Szkół życia” i 31 przedszkoli specjalnych^[12].

Rokiem przełomowym dla pedagogiki specjalnej w Polsce był rok 1970, kiedy to PIPS został przekształcony w wyższą szkołę zawodową. Dzięki temu już w 1975 r. dyplomy otrzymali pierwsi magistrowie pedagogiki specjalnej^[13]. W latach osiemdziesiątych XX w. w Wyższej Szkole Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, bo taką nazwę przyjął przekształcony PIPS, oraz w niektórych uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych uruchomiono studia podyplomowe z pedagogiki specjalnej. Pod koniec XX w. pedagogika specjalna była jednym z 92 kierunków studiów ustanowionych przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego. Dnia 1 września 2000 r. WSPS została przekształcona w Akademię Pedagogiki Specjalnej.

Inne uczelnie realizujące nauczanie na kierunkach pedagogika specjalna:

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – na Wydziale Studiów Edukacyjnych, studia magisterskie
• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu – na Wydziale Humanistycznym, studia zawodowe
• Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Łodzi – studia zawodowe
• Uniwersytet Marii Skłodowskiej Curie w Lublinie – na Wydziale Pedagogiki i Psychologii, studia magisterskie
• Dolnośląska Szkoła Wyższa we Wrocławiu – na Wydziale Nauk Pedagogicznych, studia magisterskie
• Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie – na Wydziale Pedagogicznym, studia zawodowe
• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie – na Wydziale Nauk Społecznych i Sztuki, studia zawodowe
• Uniwersytet Gdański – na Wydziale Nauk Społecznych, studia licencjackie i magisterskie
• Wyższa Szkoła Edukacji Integracyjnej i Interkulturowej w Poznaniu – studia licencjackie, 9 specjalności.

Tak jak każda dziedzina nauki, tak i pedagogika specjalna nie mogłaby istnieć bez własnej metodologii. Jako dyscyplina stosunkowo młoda czerpie z różnych źródeł – metodologii nauk społecznych i przyrodniczych^[14]. W pedagogicznych badaniach naukowych wyróżnia się modele:

• empiryczny,
• prakseologiczny,
• hermeneutyczny.

W świetle prowadzonej na świecie debaty wokół modernizmu i postmodernizmu, w metodologii badań pedagogicznych dostrzec można istotne trendy prowadzące do zmiany paradygmatów i tworzenia nowych orientacji badawczych i struktur wiedzy. Tradycyjnie, pedagogika specjalna, w swojej warstwie badawczej skłaniała się w kierunku badań nad sposobami oddziaływania na jednostki ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Obejmowały takie sfery jak^[15]:

• właściwości rozwoju psychofizycznego i społecznego jednostek niepełnosprawnych, wykolejonych i wybitnie zdolnych,
• uwarunkowania efektywności nauczania osób niepełnosprawnych,
• psychospołecznych podstaw rehabilitacji.

Obecnie ważniejsze wydaje się być podążanie w kierunku rozpoznawania podstaw filozoficznych, etycznych i biologicznych pedagogiki specjalnej z uwzględnieniem szczególnych warunków jakie stwarzają warunki globalizacji. Na tym tle wyłaniają się nowe cele prac badawczych w pedagogice^[16]:

• opis i wyjaśnianie zmian w jednostce z punktu widzenia czynników głównych i ubocznych;
• przedopis i projekcja skutecznych sposobów dokonywania zmian z punktu widzenia działań o określonej treści i warunków w jakich działania te są podejmowane;
• interpretacja i wartościowanie zmian w jednostce z punktu widzenia kategorii form symbolicznych i kontekstu kulturowego, w którym kategorie form symbolicznych nabierają określonego sensu.

• autyzm dziecięcy
• John Dewey
• integracja w edukacji
• integracja
• kinezjologia edukacyjna
• Anton Makarenko
• nauczanie
• Ovide Decroly
• psychopatologia
• profil psychoedukacyjny
• psychologia kliniczna
• Jan Jakub Rousseau
• spektrum autystyczne
• zespół Aspergera
• zespół Downa
• zespół Retta
• metoda Felicji Affolter

• Dykcik W., Pedagogika specjalna. Poznań 2001, ISBN 83-232-1103-5.
• JanuszJ. Gnitecki JanuszJ., Pedagogika ogólna z metodologią, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego. Oddział, 2004, ISBN 83-86273-46-1, OCLC 749664971 . Brak numerów stron w książce
• Lipkowski O., Pedagogika specjalna. Warszawa 1977, ISBN 83-01-00023-6.
• Mauersberg S. (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej. Warszawa 1990
• Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Warszawa 1985, ISBN 83-87079-55-3.
• JaninaJ. Wyczesany JaninaJ., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków: Impuls, 2002, ISBN 83-7308-186-0, OCLC 749274848 . Brak numerów stron w książce

• Kwartalnik „Pedagogika Specjalna”. aps.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].* Akademia Pedagogiki Specjalnej
• Publikacje edukacyjne
• Edukacja i Dialog, Warsztat metodyczny pedagoga specjalnego. eid.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-30)].
• Pedagogika Specjalna – Portal dla Nauczycieli