Patrick Chamoiseau

Urodził się w 1953 roku w Fort-de-France na Martynice^[2]. Jego dzieciństwo przypadło na okres transformacji gospodarczej Martyniki pod wpływem jej nowego statusu jako departamentu zamorskiego Francji: znacznie zmniejszył się udział rolnictwa i rola plantacji, co doprowadziło do migracji do ośrodków miejskich takich jak Fort-de-France, na rynku pojawił się szereg produktów francuskich i amerykańskich, a użycie lokalnego języka kreolskiego zaczęło spadać^[3].

W drugiej połowie lat 70. Chamoiseau poszukiwał swojego języka wypowiedzi, tworząc ilustracje^[4] do kreolsko- i francuskojęzycznych komiksów^[5] oraz pisząc dla teatru w duchu antykolonializmu^[4]. Tworzył także poezję inspirowaną twórczością Aimé Césaire^[4]. Jego adaptację powieści La mulâtresse, Solitude André Schwarz-Barta wystawiono na Festiwalu Teatralnym w Awinionie (1976)^[6]. W 1975 wyjechał do Francji^[7], gdzie uzyskał dyplom z prawa i socjologii^[5] oraz pracował przy programach resocjalizacyjnych^[8]. Na Martynice kontynuował później pracę resocjalizacyjną, pracując dla ministerstwa sprawiedliwości z młodzieżą^[9].

W 1976 roku jego pierwsza powieść Notre dernière chance^[7], którą napisał w reakcji na krwawe stłumienie protestu martynikańskich rolników, została odrzucona przez wydawcę^[10]. W 1981 współpracował z ilustratorem Georgesem Puisy przy tworzeniu francusko-kreolskiego komiksu Les Antilles sous Bonaparte: Delgrès opisującym historię buntu niewolników na Gwadelupie^[10]. Jego debiutancką publikacją indywidualną była sztuka Manman Dlo contre la fée Carabosse (1982)^[7], która porównuje karaibskie baśnie do bajek Charlesa Perraulta i opisuje współczesne płaszczyzny konfliktu w kulturze Antyli^[8]. Z kolei pierwsze dwie powieści Chamoiseau Chronique des sept misères (1986) oraz Solibo Magnifique (1988) zawierają opis dezintegracji kreolskich tradycji pod wpływem francuskiej departamentalizacji Martyniki, który przerywany jest metafikcyjnymi wtrąceniami narratora^[11]. Pierwsza powieść została wyróżniona nagrodami Prix Kléber Haedens oraz Prix de l’île Maurice^[12].

W 1986 roku Chamoiseau powrócił na Martynikę^[13]. W przewodniku turystycznym Martinique zawarł pierwszy opis kreolskiej tożsamości w duchu créolité^[13]. W 1988 roku, wraz z Raphaëlem Confiantem i Jeanem Bernabé, stworzył podwaliny ruchu literackiego créolité opartego na koncepcji lokalnej, kreolskiej tożsamości w eseju Éloge de la créolité, który najpierw wygłoszono podczas Festival caraïbe de la Seine-Saint-Denis, a później opublikowano w dwujęzycznej, francusko-angielskiej formie^[13]. Koncepcja ta była kontrą do ruchu négritude^[14]: zwracała uwagę na różnorodne korzenie mozaikowej tożsamości martynikańskiej^[1][13]. Éloge wywołały ożywioną dyskusję na temat kreolizacji i estetyki postkolonializmu, a także rozbudziły nowe nurty we frankofońskiej literaturze karaibskiej, choć créolité spotkało się także z krytyką^[13]. Chamoiseau zarzucano m.in. esencjalizm i egzotyzację Karaibów^[15]. Kilka lat po ogłoszeniu Éloge Chamoiseau wraz z Confiantem przygotowali wspólnie historię literatury Antyli w duchu créolité o tytule Lettres créoles. Tracées antillaises et continentales de la littérature: Haiti, Guadeloupe, Martinique, Guyane: 1635–1975 (1991)^[13], w której m.in. zwrócili uwagę na postać conteur (gawędziarza) na plantacjach jako symbolu kreolskiego oporu^[16]. W swoich pierwszych książkach autobiograficznych Antan d’enfance (1990)^[16] oraz Chemin-d’école (1994), Chamoiseau także przygląda się roli kreolskiego języka, kultury i społeczności. Drugi z tytułów skupia się również na roli edukacji w represji kultury kreolskiej^[17].

W międzyczasie, w 1987 roku Chamoiseau napisał scenariusz do pierwszej postkolonialnej gry komputerowej, Méwilo, której projekt opracowała Muriel Tramis^[18]. Treścią Méwilo jest fikcyjne śledztwo parapsychologa na Martynice w roku 1902, tuż przed erupcją wulkanu Montagne Pélée, które stanowi pretekst do zagłębienia się gracza w przeszłość wyspy. Chamoiseau i Tramis jako punkt wyjścia przyjęli legendę o właścicielu plantacji cukru, który w momencie wybuchu rewolty przeciwko niewolnictwu na wyspie w 1831 roku zabił jednego ze swych sług i zakopał go wraz z worem pełnym złota^[19]. Kolejna gra Chamoiseau i Tramis, Freedom (1988), polegała przede wszystkim na symulacji wspomnianego powstania niewolników. Gracz musi jak najszybciej zyskać poparcie ze strony reszty niewolników, podjąć walkę z poszczególnymi współpracownikami właściciela plantacji, a na koniec zmierzyć się z nim samym^[20]. Zwłaszcza Freedom była porównywana pod względem siły przesłania do antywesternu Arthura Penna Mały Wielki Człowiek^[21].

W 1992 roku ukazała się powieść Texaco, która stała się najpopularniejszym dziełem Chamoiseau^[22]. Książka opisuje historię trzech generacji jednej rodziny na tle historii Antyli od czasów niewolnictwa po kres francuskich kolonii^[8]. Struktura powieści opiera się na mozaice przekazów ustnych, świadectw, raportów, dokumentów archiwalnych i transkrypcji^[23]. Krytycy szczególnie docenili gry językowe, złożoną narrację i opis historii z punktu widzenia postkolonializmu^[24]. Książka została wyróżniona Nagrodą Goncourtów^[22], została także pozytywnie oceniona m.in. przez Dereka Walcotta, który choć nie przekonał się do idei créolité stwierdził, iż każdy mieszkaniec Karaibów powinien przeczytać Texaco^[14]. Dzieło stało się również inspiracją do powstania The Polished Hoe Austina Clarke’a oraz powieści Krótki i niezwykły żywot Oscara Wao Junota Díaza, którą nagrodzono Pulitzerem^[25].

Z początkiem lat 90. Chamoiseau coraz bardziej otwarcie mówił o swoich poglądach politycznych. W 1992 roku należał do współzałożycieli partii MODEMAS (Mouvement des Démocrates et des Écologistes pour une Martinique Souveraine), która łączyła politykę z działalnością ekologiczną, a jego teksty prasowe świadczyły o rosnącym zaangażowaniu w sprawy bieżące^[26]. Z czasem Chamoiseau częściowo zdystansował się wobec créolité, lecz nie zaprzestał popularyzacji kreolskiej tożsamości Martyniki^[1]. Pod koniec lat 90. współpracował z fotografem Jean-Luciem de Laguarige’em przy szeregu albumów fotograficznych^[17].

Dzieła Chamoiseau zostały przetłumaczone na ponad 30 języków. O jego twórczości pochwalnie wypowiedział się m.in. Milan Kundera na łamach „The New York Review of Books” (1991)^[25].

• 1986: Chronique des sept misères
• 1988: Solibo magnifique
• 1992: Texaco, wyd. pol.: Texaco. Adam Szymanowski (tłum.). Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999. ISBN 83-7255-305-X. Brak numerów stron w książce
• 1997: L’Esclave vieil homme et le molosse
• 2002: Biblique des derniers gestes
• 2007: Un dimanche au cachot
• 2009: Les Neuf consciences du Malfini
• 2012: L’Empreinte à Crusoé
• 2013: Hypérion victimaire. Martiniquais épouvantable
• 2016: La matière de l’absence
• 2017: J’ai toujours aimé la nuit

• 1989: Éloge de la créolité – eseje, wraz z Jeanen Bernabé i Raphaëlem Confiantem
• 1989: Martinique – eseje
• 1990: Antan d’enfance – autobiografia, pierwsza część cyklu Une enfance créole
• 1991: Lettres créoles: tracées antillaises et continentales de la littérature, Haïti, Guadeloupe, Martinique, Guyane (1635–1975) – wraz z Raphaëlem Confiantem
• 1994: Guyane: Traces-Mémoires du bagne – eseje (fotografie: Rodolphe Hammadi^[17])
• 1994: Chemin d’école – autobiografia, druga część cyklu Une enfance créole
• 1997: Écrire en pays dominé – eseje
• 2002: Livret des villes du deuxième monde – eseje
• 2005: À bout d’enfance – autobiografia, trzecia część cyklu Une enfance créole
• 2007: Quand les murs tombent, l’identité nationale hors-la-loi? – eseje, wraz z Édouardem Glissantem
• 2009: L’Intraitable beauté du monde, adresse à Barack Obama – eseje, wraz z Édouardem Glissantem
• 2013: Césaire, Perse, Glissant, les liaisons magnétiques
• 2017: Frères migrants

Źródło^[27].

• 1994: L’Exil du roi Béhanzin (reżyseria: Guy Deslauriers)^[17]
• 2000: Passage du milieu (reżyseria: Guy Deslauriers)^[17]
• 2003/2004: Nord-Plage (reżyseria: José Hayot)^[17]
• 2004: Biguine (reżyseria: Guy Deslauriers)^[17]
• 2008: Aliker (reżyseria: Guy Deslauriers)^[17]

• 1981: Les Antilles sous Bonaparte: Delgrès (wraz z Georgesem Puisy) – komiks^[10]
• 1982: Manman Dlo contre la fée Carabosse – sztuka teatralna^[7]
• 1984: Le retour de Monsieur Coutcha – wraz z Tonym Delshamem^[27]
• 1987: Méwilo – wraz z Muriel Tramis – gra komputerowa
• 1988: Freedom – wraz z Muriel Tramis – gra komputerowa
• 1998: Élmire des sept bonheurs: confidences d’un vieux travailleur de la distillerie Saint-Étienne – teksty w albumie fotograficznym Jean-Luca de Laguarige’a^[17]
• 1998: Émerveilles – książka dla dzieci^[17]
• 1999: Métiers créoles – teksty w albumie fotograficznym Jean-Luca de Laguarige’a^[17]
• 2000: Cases des Îles Pays-Mêlé – teksty w albumie fotograficznym Jean-Luca de Laguarige’a^[17]
• 2009: Encyclomerveille d’un tueur – scenariusz komiksu^[17]

• Filip Jankowski: „Méwilo” i „Freedom” Muriel Tramis jako pierwsze gry postkolonialne. W: Ksenologie. Ksenia Olkusz, Krzysztof M. Maj (red.). Kraków: Ośrodek Badawczy Facta Ficta, 2018, s. 473–485.
• Wendy Knepper: Patrick Chamoiseau: A Critical Introduction. University Press of Mississippi, 2012. ISBN 978-1-61703-155-7.