Monarchia Habsburgów

Wraz z abdykacją cesarza Karola V w 1556 dynastia podzieliła się na dwie główne linie. Hiszpańską (zob. Hiszpania Habsburgów) zapoczątkował Filip II, syn cesarza, który w 1580 objął także tron portugalski i linię austriacką zapoczątkowaną przez Ferdynanda I (1503–1564). To właśnie objęcie przez niego tronu uznaje się za początek monarchii Habsburgów. Związany jest z przejęciem władzy w Czechach i na Węgrzech przez Ferdynanda I Habsburga, po śmierci Ludwika II Jagiellończyka i utworzeniem tym samym zwartego terytorium połączonego jedynie osobą władcy.

W czasie panowania Ferdynanda II podczas wojny trzydziestoletniej Habsburgowie przejściowo utracili tron czeski (wybrano tam na króla Fryderyka V, elektora Palatynatu – tzw. „król zimowy” 1619/1620) i węgierski (1619–1621 wybrano królem księcia Siedmiogrodu Gabora Bethlena). Pacyfikacja Czech w 1621. (Bitwa na Białej Górze) pozwoliła cesarzowi Ferdynandowi na wprowadzenie tam monarchii dziedzicznej w 1627: odtąd Habsburgowie nie musieli już ubiegać się o zgodę sejmu szlacheckiego na dziedziczenie korony. W 1687, podczas wielkiej wojny z Turkami, Habsburgowie uzyskali także od sejmu węgierskiego gwarancję dziedziczenia. W toku tego samego konfliktu, w 1690 wojska austriackie opanowały Siedmiogród, a syn cesarza Leopolda I, Józef I, został tamtejszym wielkim księciem. W 1697 zwycięstwo nad Turkami pod Zentą pozwoliło Habsburgom opanować całe Węgry.

 

Jednocześnie Habsburgowie austriaccy ponieśli klęskę w próbach unifikacji Rzeszy Niemieckiej i zacieśnienia kontroli cesarskiej nad książętami niemieckimi. Wprawdzie przewaga katolików w kolegium elektorskim zapewniała władcom Austrii każdorazowo wybór na cesarski tron, ale po przegranej wojnie trzydziestoletniej cesarz Ferdynand III w traktacie westfalskim (1648) musiał uznać nawet prawo książąt do prowadzenia własnej polityki zagranicznej i pogodzić się z ingerencją obcych mocarstw w wewnętrzne sprawy Rzeszy (Francja, Szwecja). Od tej pory tytuł cesarski dawał Habsburgom głównie prestiż: byli, honorowo, pierwszymi spośród chrześcijańskich władców.

Wobec kryzysu dynastii (brak męskich potomków) cesarz Karol VI ogłosił w 1713 tzw. sankcję pragmatyczną. Według jej postanowień w przypadku wygaśnięcia linii męskiej rodu, wszystkie kraje dziedziczy linia żeńska, tj. najbliższa krewna ostatniego z rodu. Postanowienia te weszły w życie w 1740, gdy zmarł Karol VI. Ostatnią przedstawicielką tej linii, jak i całego rodu, była córka cesarza i księżniczki Elżbiety z Brunszwiku-Wolfenbüttel, późniejsza władczyni Austrii, Czech i Węgier Maria Teresa (1717–1780). Razem z mężem Franciszkiem I Lotaryńskim, którego w Niemczech wybrano na cesarza rzymskiego, stali się założycielami nowej Dynastii Habsbursko-Lotaryńskiej. Panowała ona w Austrii, Czechach i na Węgrzech aż do 1918.

 

Granice ziem należących do austriackich Habsburgów zmieniały się nad wyraz często. Na przestrzeni dziejów do ziem tych należą

• ziemie dziedziczne Habsburgów: Arcyksięstwo Austriackie, Księstwo Karyntii, Księstwo Styrii, Księstwo Krainy, Gorycja i Gradiyska, Triest oraz rozliczne ziemie w Szwabii i Alzacji (tzw. Austria Przednia) itd.
• kraje Korony św. Wacława, w skład których wchodziło:
  • Królestwo Czech,
  • Margrabstwo Moraw,
  • margrabstwo Dolnych i Górnych Łużyc (do 1635)
  • Śląsk (w większości utracony w latach 1740–1742).
• kraje Korony św. Stefana, w skład których wchodzi:
  • zachodnia część Królewskich Węgier (do której przyłączono część środkową – Osmańskie Węgry – w 1699 roku),
  • Księstwo Siedmiogrodu (od 1699; od 1765 Wielkie Księstwo Siedmiogrodu),
  • królestwo Chorwacji i Slawonii (od 1699)
• od końca wojny o sukcesję hiszpańską w 1713:
  • Niderlandy Austriackie (do 1792)
  • Księstwo Mediolanu (do 1797)
  • Królestwo Neapolu (do 1735)
  • Królestwo Sardynii (do 1720)
  • Królestwo Sycylii (1720–1735)
• ziemie odebrane Imperium Osmańskiemu:
  • Banat (od 1718)
  • Królestwo Serbii (1718–1739)
  • zachodnia część Wołoszczyzny (1718–1739, de facto do 1737)
• inne ziemie to m.in.:
  • Księstwo Parmy (1735–1748);
  • Królestwo Galicji i Lodomerii (od 1772)
  • Nowa Galicja (od 1795)
  • Bukowina (od 1774)
  • część ziem zlikwidowanej Republiki Weneckiej w tym Istrię i Dalmację (od 1797).

• władcy Austrii
• Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)
• Święte Cesarstwo Rzymskie
• Austro-Węgry

• Prof. Walter Kleindel: Die Chronik Österreichs. Chronik Verlag.
• Erich Zöllner: Geschichte Österreichs. Von den Anfängen bis zur Gegenwart. Verlag für Geschichte und Politik, ISBN 3-7028-0222-3.
• Ernst Bruckmüller: Sozialgeschichte Österreichs. Verlag Herold, ISBN 3-7008-0283-8.
• Karl Vocelka: Geschichte Österreichs (Kultur – Gesellschaft – Politik). Verlag Styria, Graz/Wien/Köln 2002, ISBN 3-453-21622-9.
• Richard und Maria Bamberger, Ernst Bruckmüller, Karl Gutkas (Hrsg.): Österreich-Lexikon. Verlagsgemeinschaft Österreich-Lexikon, ISBN 3-9500438-0-2.
• Manfred Scheuch: Österreich im 20. Jahrhundert (Von der Monarchie zur Zweiten Republik). Verlag Christian Brandstätter, ISBN 3-85498-029-9.
• Stephan Vajda: Felix Austria (Eine Geschichte Österreichs). Ueberreuter.
• Herwig Wolfram (Hrsg.): Österreichische Geschichte. Wien 1994 ff.:
  • Bis 15 v. Chr.: Otto H. Urban: Der lange Weg zur Geschichte. Die Urgeschichte Österreichs. Wien 2000.
  • 15 v. Chr.–378 n. Chr.: Verena Gassner, Sonja Jilek, Sabine Ladstätter: Am Rande des Reiches. Die Römer in Österreich. Wien 2002.
  • 378–907: Herwig Wolfram: Grenzen und Räume. Geschichte Österreichs vor seiner Entstehung. Wien 1995.
  • 907–1156: Karl Brunner: Herzogtümer und Marken. Vom Ungarnsturm bis ins 12. Jahrhundert. Wien 1994.
  • 1122–1278: Heinz Dopsch, Karl Brunner, Maximilian Weltin: Die Länder und das Reich. Der Ostalpenraum im Mittelalter. Wien 1999.
  • 1278–1411: Alois Niederstätter: Die Herrschaft Österreich. Fürst und Land im Spätmittelalter. Wien 2001.
  • 1400–1522: Alois Niederstätter: Das Jahrhundert der Mitte. An der Wende vom Mittelalter zur Neuzeit. Wien 1996.
  • 1522–1699: Thomas Winkelbauer: Ständefreiheit und Fürstenmacht. Länder und Untertanen des Hauses Habsburg im konfessionellen Zeitalter. 2 Teilbände, Wien 2003.
  • 1699–1815: Karl Vocelka: Glanz und Untergang der höfischen Welt. Repräsentation, Reform und Reaktion im habsburgischen Vielvölkerstaat. Wien 2001.
  • 1804–1914: Helmut Rumpler: Eine Chance für Mitteleuropa. Bürgerliche Emanzipation und Staatsverfall in der Habsburgermonarchie. Wien 1997.
  • 1890–1990: Ernst Hanisch: Der lange Schatten des Staates. Österreichische Gesellschaftsgeschichte im 20. Jahrhundert. Wien 1994.
  • Roman Sandgruber: Ökonomie und Politik. Österreichische Wirtschaftsgeschichte vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Wien 1995.
  • Rudolf Leeb, Maximilian Liebmann, Georg Scheibelreiter, Peter Tropper: Geschichte des Christentums in Österreich. Von der Spätantike bis zur Gegenwart. Wien 2003.