Lucas Cranach starszy

Lucas Cranach uczył się rysować od swojego ojca jeszcze jako dziecko. Jego nazwisko brzmiało Suender, Sunder, Sonder lub Müller^[1]. Później przyjął nazwisko od miejsca swych urodzin. Przed 1500 rokiem udał się w podróż przez południowe Niemcy w górę Dunaju, aż dotarł do Wiednia^[2], gdzie przebywał w latach 1501–1504. Gościł w kręgach humanistycznych. W tym czasie jego styl był zbliżony do malarstwa Albrechta Dürera i mistrzów tworzących tzw. szkołę naddunajską, której cechy szybko pojawiły się we wczesnych obrazach Cranacha takich jak Odpoczynek w drodze do Egiptu, dwóch wersjach Ukrzyżowania (w zbiorach monachijskiej Starej Pinakoteki i wiedeńskiego Kunsthistorishes Museum) oraz portretach Johannesa i Anny Cuspinianów. Równorzędnym elementem kompozycji, wraz z określonym przedstawieniem, był malowniczy i rozległy krajobraz oparty na wnikliwych obserwacjach natury.

W roku 1505 zamieszkał w Wittenberdze i został nadwornym malarzem księcia-elektora Fryderyka Mądrego. W 1508 roku książę nadal Cranachowi herb ze skrzydlatym wężem. W tym samym roku na zlecenie tegoż księcia artysta wyjechał do Niderlandów. W następnym roku Cranach otrzymał z rąk elektora tytuł szlachecki. Tym samym artysta stał się nadwornym portrecistą wielu saskich notabli, a także przedstawicieli lokalnego Kościoła, z arcybiskupem Moguncji i Halle Albrechtem Brandenburskim na czele. W roku 1510 Cranach ożenił się z Barbara Brengebier, córką burmistrza Goty. Przy Schloßstraße 1 w Wittenberdze wybudował swój dom, gdzie założył duży warsztat i pracownię artystyczną. Następne stał się ojcem Hansa i Lucasa (urodzili się w 1513? i w roku 1515) oraz Ursuli i Barbary (1517 i 1519). Obydwaj synowie zostali malarzami. W roku 1520 Cranach uzyskał przywilej aptekarski. W tym samym roku urodziła się jego córka Anna, jej ojcem chrzestnym został Marcin Luter, z którym artysta od dłuższego czasu utrzymywał przyjacielskie relacje, co poświadczają liczne portrety Lutra jeszcze jako katolickiego augustianina, a następnie jako reformatora. Od 1523 roku przez krótki czas Cranach prowadził drukarnie, później księgarnię. Na ślubie Marcina Lutra z Kathariną von Bora Cranach wraz z żona byli ich świadkami. Cranach był również ojcem chrzestnym pierwszego syna Lutra – Johannesa. Ponadto artysta zaprzyjaźnił się z innymi uczonymi przedstawicielami reformacji, wśród nich był Philipp Melanchton, który częstokroć był portretowany przez artystę, który przeszedł na luteranizm i poznawszy nowe doktryny artystyczne tworzył liczne obrazy, wprowadzając schematy ikonograficzne, oparte głównie na Piśmie Świętym. Dla katolickich zleceniodawców wykonywał wciąż obrazy oparte na dawnej tradycji ikonograficznej (m.in. wizerunki Marii i świętych), przy czym w jego malarstwie religijnym prym wiodły tematy biblijne. Od około roku 1525 zaczął częściej malować wspólnie z synami: Lucasem (m.in. współpraca przy malowidłach ołtarza głównego w kościele NMP) i Hansem, który za życia ojca zmarł w 1537 roku, w Bolonii. Trzy lata później zmarła jego żona Barbara. Cranach uchodził za jednego z najbardziej poważanych i najbogatszych mieszkańców Wittenbergi. Był wieloletnim członkiem Rady Miejskiej i trzykrotnie piastował urząd burmistrza. Wówczas służył takim elektorom jak Jan, Konstanty i Jan Fryderyk I Saksoński.

W 1547 roku u cesarza Karola V Cranach prosił o łaskę dla wziętego do niewoli elektora Jana Fryderyka. Z tego powodu odwiedził m.in. Innsbruck i Augsburg, gdzie miał się zetknąć z Tycjanem. W 1550 roku Cranach pojechał z księciem elektorem do Weimaru. Tam w roku 1553 zmarł w wieku 81 lat, jako autor ponad 400 dzieł. Po śmierci artysty, jego syn Lucas przejął pracownię i kontynuował twórczość ojca.

Lucas Cranach starszy należy do głównych przedstawicieli niemieckiego Odrodzenia, jednakże często zmieniał swój styl w malarstwie, balansując między późnym gotykiem, renesansem a manieryzmem. Podczas pobytu w Bawarii i Austrii w swoim malarstwie preferował tradycję późnogotycką, przede wszystkim w malarstwie religijnym, natomiast portrety nacechowane są italianizującym realizmem, wszakże nieobce późnemu gotykowi, lecz poświadczające silny wpływ renesansu. Wówczas namalował takie obrazy jak: Święty Hieronim (1502), Ukrzyżowanie (1503), Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu (1504) oraz w liczne portrety tym podwójny Portret Johannesa i Anny Cuspinianów, nieznanego Uczonego oraz innych profesorów uniwersyteckich i wiedeńskich humanistów. Wykonany przez Albrechta Dürera rysunkowy portret Cranacha poświadcza znajomość obu artystów, Cranach pod wpływem Norymberczyka rozwinął swój styl malarski, a ponadto zaczął preferować grafikę, czego przykładem są drzeworyty przedstawiające Ukrzyżowanie.

W trwającym kilka dekad okresie wittenberskim Lucas Cranach starszy przeżywał swoją świetność pod każdym względem. Stworzył wielką pracownię, gdzie przy pomocy licznych współpracowników, a następnie swoich dwóch synów przyczynił się do obfitej produkcji malarskiej i graficznej. Znacznie poszerzył swoje horyzonty zarówno na polu treściowym i tematycznym, jak formalnym i stylistycznym, w wyniku czego styl Cranacha zawiera w sobie nie tylko inspiracje z gotyckiej spuścizny, lecz przede wszystkim ukształtował swego rodzaju odmianę renesansu w Rzeszy, ponadto wzbogacił styl przez inspiracje manieryzmem, głównie północnym. Uznanie wśród elit Saksonii i liczne zamówienia znanych osobistości uczyniły Cranacha czołowym portrecistą renesansu, z drugiej strony zaś nadmiar zamówień przyczynił się do niestabilności poziomu artystycznego, sporo dzieł ma charakter warsztatowy i odbiega od wysokiej jakości dzieł wykonanych przez samego mistrza. W portretach często balansował między studium postaci a szczegółowymi analizami materii, co poświadczają „jubilersko” malowane kostiumy portretowanych postaci, niekiedy szczegóły kostiumologiczne kontrastują z ogólnie zarysowaną fizjonomią postaci. Wpływ renesansu widoczny jest przez wzbogacenie w twórczości Cranacha zakresu tematycznego o wątki mitologiczne i alegoryczne. Postawa artysty wobec dziedzictwa antycznego była relatywna, ze względu na wybieranie określanych tematów, które były powielane w mniej, lub bardziej różnorodnych wariantach. Wybór tematu był częstokroć podyktowany preferencjami artysty, częstokroć malował akty kobiece, stąd głównymi mitologicznymi tematami i bohaterami w twórczości Cranacha były sąd Parysa oraz Nimfa przy fontannie, Lukrecja, Apollo i Diana, Wenus i Kupidyn kradnący miód. Niektóre z tematów m.in. wersje Lukrecji, Herkules i Omfale stanowiły dla Cranacha okazję do analizy kostiumologicznej. Specyficzny charakter mają wielopostaciowe obrazy o tematyce alegorycznej, m.in. Złoty- i Srebrny Wiek, Ogród Młodości które obrazują swego rodzaju wizję idealnego świata. Kilkakrotnie Cranach malował Melancholię, w której na wzór Dürera przedstawiał istotę melancholijną, której temperament zdominowany jest przez „czarną energię” bądź czarny „humor”, stan przejmującej goryczy, którą zawiaduje Saturn, władca ciemności i zimna. Podobnie jak u Norymberczyka melancholia nie jest bynajmniej złym stanem psychicznym, lecz myśleniem o rozterce i nierozstrzygniętym problemem.

Dziedzictwo artystyczne Lucasa Cranacha starszego i jego rodu odzwierciedla ówczesne ideały panujące w Saksonii oraz tamtejsze prądy i tendencje artystyczne, kulturalne, społeczne i religijne.

Jedno z jego słynnych dzieł „Madonna z dzieciątkiem” zwana Głogowską zostało zrabowane przez rosyjską armię czerwoną i jest przechowywane w Muzeum Puszkina w Moskwie^[3].

Tytuł obrazu	Rok powstania	Technika	Wielkość	Miejsce przechowywania	Grafika
Ukrzyżowanie					1501	olej na desce	58,5 × 45 cm	Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Wiedeń[4]
Święty Hieronim	1502	olej na desce	55,5 × 41,5 cm	Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu[5]
Portret Johannesa i Anny Cuspinianów	1502	olej na desce	60,3 × 45,5 cm x 2	Oskar Reinhart Collection
Portret Johanna Stephana Reussa i jego małżonki	1503	olej na desce	54 × 39 cm i 52,6 × 36,7	Portret Johanna w Germanisches Nationalmuseum, Portret małżonki Reussa w Gemäldegalerie
Ukrzyżowanie	1503	olej na desce	138 × 99 cm	Stara Pinakoteka[6]
Ucieczka do Egiptu	1504	olej na desce	70.9 × 53 cm	Gemäldegalerie Berlin
Ołtarz św. Katarzyny (awers)	1506	olej na desce	124 × 67 cm, 126 × 141 cm. 124 × 67 cm	Galeria Obrazów Starych Mistrzów, Drezno
Ołtarz św. Katarzyny (rewers)	1506	olej na desce	123 × 67 cm	National Gallery, Londyn
Portret oblubienicy	ok. 1500 – 1506	olej na desce	41.9 × 33.5 cm	Germanisches Nationalmuseum
Ołtarz Rodziny Marii	1509	olej na desce	120 × 188 cm	Städel, Frankfurt nad Menem
Lukrecja	1509–1510	olej na desce	60,3 × 48,9 cm	własność prywatna
Madonna pod jodłami	1510	olej na desce	71 × 57 cm	Muzeum Archidiecezjalne, Wrocław
Adam i Ewa	około 1510	olej i tempera na desce	59 × 44 cm	Muzeum Narodowe, Warszawa

Tytuł obrazu	Rok powstania	Technika	Wielkość	Miejsce przechowywania	Grafika
Madonna z Dzieciątkiem i Jan Chrzciciel					około 1512–1514	olej na desce	36,5 × 27,5 cm	Statens Museum for Kunst, Kopenhaga
Henryk Pobożny i Katarzyna Meklemburska	1514	olej na desce	184,5 × 82,5 cm	Galeria Obrazów Starych Mistrzów, Drezno
Rzeź niewiniątek	ok. 1515 Warsztat	olej i tempera na desce	122,5 × 85 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
Tablica Dziesięciorga Przykazań	1516	olej na desce		Collegium Augusteum, Wittenberga
Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny	ok. 1516	olej na desce	67,5 × 47,3 cm	Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie
Madonna z Dzieciątkiem i święta Katarzyna	1518–1520	tempera i olej na desce	63 × 43 cm	Muzeum Diecezjalne, Sandomierz
Joachim II Hektora jako książę elektor	1520	olej na desce	61,5 × 42 cm	Zamek myśliwski Grunevald, Berlin
Chrystus i jawnogrzesznica	około 1520	olej na desce	80,6 × 108,2	Fränkische Galerie, Kronach (depozyt Państwowych Bawarskich Zbiorów Malarstwa w Monachium)
Grupa Ukrzyżowania	około 1520	olej na desce	67 × 46,5 cm	Statens Museum for Kunst, Kopenhaga

Tytuł obrazu	Rok powstania	Technika	Wielkość	Miejsce przechowywania	Grafika
Matka Boska Wspomożenia Wiernych					po 1523	olej na desce		Innsbruck
Melancholia	1525	olej na desce	51 × 97 cm	Statens Museum for Art, Kopenhaga
Kardynał Albrecht Brandenburski jako święty Hieronim	1525	olej na desce	116,5 × 77,5 cm	Hessisches Landesmuseum, Darmstadt
Dziewczyna z niezapominajkami	1526	olej na desce	34,9 × 23,8 cm	Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Hans i Magrethe Luter	przed 1527	olej na desce		Wartburg koło Eisenach
Niedobrana para	1528	olej na desce		Stara Pinakoteka, Monachium
Sąd Parysa	1528	olej na desce	101,9 × 71,1 cm	Metropolitan Museum of Art
Adam i Ewa	1528	olej na desce	172 × 63 cm	Galeria Uffizi, Florencja
Adam i Ewa	1528 Warsztat	olej i tempera na płycie lipowej	17 × 27 cm	Zamek Królewski, Warszawa
Sąd Parysa	1530	olej na desce	35 × 24 cm	Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe
Judyta z głową Holofernesa	ok. 1530	olej na desce	89,5 × 61,9 cm	Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
Madonna z Dzieciątkiem	około 1530	tempera na desce	79,5 × 63 cm	Klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich przy kościele Bożego Ciała, Kraków
Złoty wiek	około 1530	olej na desce		Stara Pinakoteka, Monachium
Święta Dorota	około 1530	tempera na desce	77 × 59 cm	Akademia Sztuk Pięknych, Wiedeń

Tytuł obrazu	Rok powstania	Technika	Wielkość	Miejsce przechowywania	Grafika
Ewa					około 1531	olej na desce	52 × 44,4 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Matka Boska z Dzieciątkiem	1531/1532	olej na desce		Kościół Świętego Wolfganga, Schneeberg
Święte Katarzyna i Barbara	1532	olej na desce	61 × 20 cm (każde skrzydło)	Museum Mayer van den Bergh, Antwerpia
Melancholia	1532	olej na desce	76,5 × 56 cm	Musée d'Unterlinden, Colmar
Chrystus i jawnogrzesznica	1535	olej na desce	82,5 × 121 cm	Muzeum Sztuk Pięknych, Budapeszt
Trzy Gracje	1535			Nelson-Atkins Museum of Art, Kansas City
Portret Marcina Lutra	1535	olej na desce		Uffizi, Florencja
Sybilla, Emilia i Sydonia Saska	1535	olej na desce	62 × 89 cm	Kunsthistorishes Museum, Wiedeń
Herkules i Omfale	1537	olej na desce		Galeria Malarstwa i Rzeźby Muzeum Narodowego w Poznaniu
Chrystus błogosławiący dzieci	1537	tempera na desce	77,5 × 122	Zamek Królewski na Wawelu Państwowe Zbiory Sztuki, Kraków
Wenus i Amor kradnący miód	1537	olej na desce	174,5 × 65,5 cm	Gemäldegalerie, Berlin
Herkules i Omfale	1537	olej na desce	82 × 119 cm	Herzog Anton Ulrich-Museum, Brunszwik
Diana i Akteon	1540	deska	50 × 73 cm	Wadsworth Atheneum, Hartford

Tytuł obrazu	Rok powstania	Technika	Wielkość	Miejsce przechowywania	Grafika
Chrzest Chrystusa					ok. 1546			Cleveland Museum of Art, Cleveland
Ołtarz Ostatniej wieczerzy	1547 Lucas Cranach namalował ten obraz wspólnie ze swoim synem			Kościół NMP, Wittenberga

Tytuł obrazu	Rok powstania	Technika	Wielkość	Miejsce przechowywania	Grafika
Niedobrana para					1550 Warsztat	olej na desce	74,5 × 48,5 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
Ołtarz Ukrzyżowania	1555	olej na desce		Kościół Świętych Piotra i Pawła, Weimar

• Enzo Terzi: Najwybitniejsi malarze. Agnieszka Kosińska (tłum.). PWH „ARTI” SJ, 2010, s. 25. ISBN 978-83-61704-43-0. (pol.).
• Wolfgang Hütt: Niemieckie malarstwo i grafika późnego gotyku i renesansu. Warszawa: PWN, 1985. ISBN 83-01-04621-X.

• Cranach Digital Archive (cda)
• Galeria obrazów