Krążownik pancerny

Krążowniki opancerzone były drugą powstałą chronologicznie podklasą krążowników, po krążownikach nieopancerzonych, z których się wywodziły. Pojawiły się w latach 70. XIX wieku. Za protoplastów krążowników pancernych^[1] uważa się rosyjski „Gienierał-admirał” (1875) i angielski HMS Shannon klasyfikowane różnie jako fregaty pancerne czy belted cruiser^[2]. Za pierwszy prawdziwy krążownik pancerny uważany jest zazwyczaj francuski „Dupuy de Lôme”.

Początkowo krążowniki pancerne były zbliżone konstrukcyjnie do wczesnych pancerników – fregat pancernych i pancerników kazamatowych; posiadały pomocnicze ożaglowanie i przenosiły uzbrojenie w burtowych kazamatach lub na obrotowych podstawach na pokładzie. W latach 80. XIX w. pojawiły się na nich działa w wieżach. Wczesne okręty miały mało rozległe opancerzenie burt, z reguły ograniczające się do wąskiego pasa pancernego w rejonie linii wodnej, nakrytego płaskim pokładem pancernym (umiarkowana efektywność takiego opancerzenia spowodowała, że wiodąca w świecie marynarka brytyjska przez całe lata 90. XIX wieku nie budowała krążowników pancernych, na korzyść dużych krążowników pancernopokładowych)^[3]. Szybkość wczesnych okrętów wynosiła 12-16 węzłów^[4]. Koncepcja krążowników pancernych została ostatecznie ukształtowana przez francuską tzw. Młodą Szkołę (Jeune École) pod koniec lat 80. XIX wieku jako okrętów służących do oceanicznych działań krążowniczych – zwalczania żeglugi nieprzyjaciela na liniach komunikacyjnych i walki z okrętami eskorty (działania rajderskie)^[5]. W praktyce służyły one głównie do prowadzenia rozpoznania na rzecz floty liniowej oraz jej ubezpieczenia, jako jej szybkie skrzydło^[5]. Mogły także służyć do ochrony własnych linii komunikacyjnych przed rajderami wroga.

W latach 90. XIX wieku klasa krążowników pancernych zyskała dojrzałą postać dużych, silnie uzbrojonych okrętów o stosunkowo rozległym opancerzeniu. Za pierwszy dojrzały krążownik pancerny uważa się francuski „Dupuy de Lôme”, który wszedł do służby w 1895^[5]. W tym samym roku wszedł też do służby rosyjski „Ruryk”, o bardziej tradycyjnej konstrukcji. Oba okręty były specjalnie zaprojektowane w celu zwalczania komunikacji morskiej i wywołały spory oddźwięk na świecie. Krążowniki pancerne z przełomu wieków miały zwykle wyporność ok. 9000 – 12 000 ton, szybkość 18-20 węzłów^[4]. Były na ogół większe, lepiej opancerzone i uzbrojone od krążowników pancernopokładowych, lecz nieco od nich wolniejsze. Krążowniki pancerne były porównywalnej wielkości lub niewiele mniejsze, co ówczesne pancerniki klasy przeddrednotów, lecz były słabiej od nich opancerzone i uzbrojone, za to szybsze o 2-4 węzły^[6]. Miały również z reguły większy zasięg i lepszą dzielność morską, istotne dla zadań krążowniczych. W efekcie ich uzbrojenie i opancerzenie pozwalało na walkę z okrętami wszystkich klas poza okrętami liniowymi. Poglądy Młodej Szkoły zakładały jednak, że dzięki szybkości i licznym szybkostrzelnym działom stosunkowo dużego kalibru, krążowniki pancerne mogą posłużyć także do walki z pancernikami (pogląd ten miał na przełomie wieków pewne podstawy wobec małego zasięgu, szybkostrzelności i celności artylerii współczesnych pancerników, które jedynie w najważniejszych częściach były chronione grubym pancerzem)^[7].

Szczyt rozwoju krążowników pancernych nastąpił w latach 1906–1908. Wyporność ich sięgnęła wówczas 14 000 – 16 000 ton, szybkość 22-23 węzły^[6]. W tym czasie jednak zaprzestano budowy jednostek tej klasy, bo okazało się, że po zwiększeniu zasięgu i celności artylerii krążowniki pancerne stanowią zbyt duży i za słabo opancerzony cel, a kaliber ich dział jest niewystarczający do walki z nowoczesnymi okrętami liniowymi – drednotami. Również ich przewaga szybkości nad drednotami była niewielka. Zadania krążownicze i rozpoznawcze mogły natomiast wypełniać znacznie tańsze oraz wymagające mniejszych załóg krążowniki pancernopokładowe^[5]. Zasadnicze cechy krążowników pancernych, czyli silne uzbrojenie i prędkość większa od pancerników, przy słabszym pancerzu, przejęły natomiast okręty nowo powstałej wówczas klasy krążowników liniowych (można powiedzieć w uproszczeniu, że krążowniki pancerne w erze przeddrednotów były tym samym, czym krążowniki liniowe przy drednotach – brytyjskie krążowniki liniowe były zresztą klasyfikowane początkowo jako krążowniki pancerne, a Niemcy zarówno krążowniki pancerne, jak i liniowe, klasyfikowali jako „wielkie krążowniki”).

Typowym uzbrojeniem krążowników pancernych były 2 lub 4 działa dużego kalibru (na ogół 203 mm) i kilka lub kilkanaście dział kalibru 152 mm lub zbliżonego. Na przykład rosyjski „Ruryk” (1895) uzbrojony był w 4 działa 203 mm, 16 dział 152 mm i 6 dział 120 mm; francuski krążownik „Victor Hugo” (1904) miał 4 działa 194 mm i 16 dział 164 mm (w nawiasach daty wejścia do służby). Włoskie krążowniki rozpowszechnionego na świecie typu Garibaldi (1901) miały jako jeden z wariantów, uzbrojenie mieszane: 1 działo 254 mm, 2 działa 203 mm i 14 dział 152 mm. Słabiej uzbrojone były niektóre z krążowników brytyjskich, np. „oszczędnościowy” HMS „Monmouth” miał jedynie 14 dział 152 mm^[4]. Działa głównego kalibru rozmieszczone były zwykle w wieżach, po jednej na dziobie i na rufie, działa pomocniczego kalibru w kazamatach lub stanowiskach na burtach^[4].

Ostatnie krążowniki pancerne miały silniejsze uzbrojenie, rozmieszczone w wieżach. Stosowano większą liczbę dział głównego kalibru lub nawet dwóch głównych kalibrów. Francuski „Waldeck Rousseau” (1906) miał 14 dział 194 mm, brytyjski HMS „Warrior” (1906) – 6 dział 234 mm i 4 działa 190 mm. Niemiecki „Blücher” (1909) miał aż 12 dział 210 mm i 6 dział 150 mm, a rosyjski „Ruryk” (II) (1908) – 4 działa 254 mm, 8 dział 203 mm i 20 dział 120 mm. Najsilniejsze japońskie krążowniki pancerne (przeklasyfikowane później nawet „na wyrost” jako krążowniki liniowe), jak „Ibuki” (1909) miały 4 działa 305 mm, 8 dział 203 mm i 14 dział 120 mm^[4].

 

Opancerzenie krążowników pancernych miało podobny rozkład, jak pancerników, lecz było słabsze^[6]. Opancerzony był pas burtowy (nie pokrywający całej burty), pokład, wieże uzbrojenia i kazamaty. Pas burtowy miał grubość od 100 do 200 mm, zwykle ok. 150 mm. Pokład pancerny miał zwykle grubość 51 – 76 mm. Wczesne krążowniki pancerne miały zazwyczaj mało jedynie wąski pas pancerny w rejonie linii wodnej, co dawało niewielki stopień ochrony, a większość burt była nieopancerzona^[3]. W swojej dojrzałej postaci na przełomie XIX i XX wieku, opancerzenie burt pokrywało już znacznie większą powierzchnię, z głównym pasem pancernym na większości długości okrętu, a nad nim jeszcze zwykle górnym pasem i pancerzem kazamat.

Wczesne krążowniki pancerne zostały użyte bojowo w wojnie chińsko-japońskiej w 1894 (bitwa u ujścia Jalu) oraz wojnie amerykańsko-hiszpańskiej 1898 (bitwa pod Santiago de Cuba). Znaczącą rolę odgrywały one w wojnie rosyjsko-japońskiej 1904–1905, zwłaszcza po stronie japońskiej, używane do działań samodzielnych, jak też jako szybkie skrzydło floty podczas bitew, a nawet z pewnym powodzeniem, do walki z pancernikami w składzie linii bojowej, uzupełniając własne pancerniki (bitwa na Morzu Żółtym, bitwa pod Cuszimą). Rosyjski władywostocki zespół krążowników prowadził natomiast typowe działania rajderskie (bitwa pod Ulsan).

W chwili wybuchu I wojny światowej w służbie wciąż znajdowały się 34 okręty tej klasy w Wielkiej Brytanii, 19 we Francji, 14 w USA i Japonii oraz po 9 w Niemczech i Włoszech, jak również kilka w innych flotach^[6]. Bitwy morskie I wojny, takie jak bitwa pod Falklandami i bitwa jutlandzka potwierdziły wrażliwość krążowników pancernych w starciu z okrętami liniowymi, a nawet okrętami równorzędnymi (bitwa pod Coronelem). Na skutek błędnej taktyki wykorzystania oraz niewielkiej odporności na wybuchy podwodne, typowej dla okrętów budowanych do początku XX wieku, wiele krążowników pancernych w początkowym okresie wojny padło ofiarą okrętów podwodnych (np. zatopienie brytyjskich krążowników przez U-9)^[6].

•  
  Jeden z pierwszych krążowników pancernych „Gienierał-admirał”
•  
  Wczesny rosyjski krążownik pancerny „Władimir Monomach”(inne języki) z 1883
•  
  Wczesny brytyjski krążownik pancerny HMS „Orlando” z 1888
•  
  Japoński krążownik pancerny „Iwate” z 1901
•  
  Typowy późny francuski krążownik pancerny „Ernest Renan” z 1909
•  
  Niemiecki SMS „Blücher” – jeden z ostatnich i najsilniejszych krążowników pancernych z 1909

• Roger Chesneau, Eugène Kolesnik (red.): Conway’s All the World’s Fighting Ships, 1860-1905, Conway Maritime Press, Londyn, 1979, ISBN 0-85177-133-5.
• Witold Supiński, Ludwik Błaszczyk: Okręty wojenne 1900-1966, Wydawnictwo MON, Warszawa 1967
• Tadeusz Klimczyk: Pancerniki, Lampart, Warszawa, 2002.