Kara Kojunlu

„Kara Kojunlu” oznacza dosłownie „czarna owca” (co można przekładać także jako „te (plemiona) z czarną owcą”^[1], „czarno-barani”^[2]). Zgodnie z jedną z hipotez nazwa ta pochodzi od totemicznego zwierzęcia plemienia. Jednak przynajmniej według Raszid ad-Dina Turcy nie mogli jeść mięsa swoich zwierząt totemicznych, wyjaśnienie to wydaje się zatem nieprawdopodobne. Według innej interpretacji nazwa ta pochodzi po prostu od przeważającego koloru trzód plemienia. W sumie nie wiadomo skąd Kara Kojunlu wzięli swoją nazwę, ale musiała ona mieć charakter antytetyczny do nazwy Ak Kojunlu („biała owca”), używanej przez konkurencyjną turkmeńską federację plemienną^[1].

Samo plemię Kara Kojunlu było jednym ze szczepów (oba) Oguzów. Prawdopodobnie należało ono do Jiwa, jednego z pierwotnych plemion Oguzów wymienionych przez Raszida ad-Dina, co potwierdza m.in. fakt, że dynastyczny emblemat Kara Kojunlu był identyczny z emblematem Jiwa. Późniejsze sukcesy Kara Kojunlu sprawiły, że w ich służbę wstąpiło wiele innych plemion. Nazwa Kara Kojunlu nie pojawia się przed okresem mongolskim, jednak istnieją wcześniejsze wzmianki na temat jego rodu panującego, „Barani” (albo „Baharlu”), mającego siedzibę w miejscowości Bahar w pobliżu Hamadanu i reprezentowanego na terytorium od basenu jeziora Urmia do Jeziora Wan. Być może mongolska inwazja doprowadziła do przemieszczenia się Barani całkowicie w rejon jeziora Wan, gdzie później uformowała się federacja Kara Kojunlu^[3][4].

W czasach Ilchanidów Kara Kojunlu podlegali Ojratom. W roku 1337 terytoria tych ostatnich we wschodniej Anatolii zajęli Sutajlidzi i przejęli zwierzchnictwo nad Kara Kojunlu. W roku 1350 przywódca Sutajlidów zginął z ręki jednego ze swoich emirów, Husejn Bega, którego z kolei rok później zabił Bajram Chodża (1351–1380), „człowiek odpowiedzialny za wprowadzenie Kara Kojunlu na scenę historii”^[3]. Bajramowi Chodży udało się zdobyć Mosul i podporządkować sobie większość lokalnych dynastii w regionie Diyarbakıru, Achlatu i Erzurum, jednak w roku 1366 został on pokonany przez sułtana Uwajsa (1356–1374) z dynastii Dżalajirydów. Wydaje się, że po tym zdarzeniu Kara Kojunlu stali się wasalami Dżalajirydów i chociaż Bajram Chodża zerwał ten stosunek po śmierci Uwajsa, to w roku 1377 musiał ponownie uznać zwierzchność sułtanatu na lżejszych warunkach. Niemniej nie zmniejszyło to jego aktywności w ciągłym poszerzaniu bezpośrednio podległych Kara Kojunlu terytoriów i w chwili jego śmierci rozciągały się one od Mosulu do Erzurum. Jego następca, Kara Mehmed (1380–1389), w roku 1382 pokonał dżalajirydzką armię zapewniając tron sułtanatu Ahmadowi (1382–1410) i kończąc tym samym zależność Kara Kojunlu od Dżalajirydów. Po serii sukcesów w walce z lokalnymi dynastiami i plemionami w roku 1387 Kara Mehmed musiał bronić się przed atakiem Timura (1370–1405). Wykorzystał jednak jego odejście do zajęcia rok później Tebrizu. Kara Mehmed zginął w wyniku buntu Pir Hasana, syna zabitego niegdyś przez Bajrama Chodżę Husejn Bega^[3][5].

 

Pir Hasan musiał walczyć o władzę nad Kara Kojunlu z synem Kara Mehmeda, Kara Jusufem (1389–1420), i ostatecznie zmarł w roku 1391. Wkrótce Kara Jusuf stanął jednak w obliczu kolejnych najazdów Timura i chociaż wykorzystując jego odejście udało mu się kilkakrotnie odbić Tebriz, to w obliczu przewagi przeciwnika udał się on w roku 1400 na wygnanie do Osmanów, a gdy w roku 1402 Timur pokonał Bajazyda (1389–1402) pod Ankarą do Iraku i ostatecznie mameluckiej Syrii. W roku 1406 Kara Jusuf powrócił do wschodniej Anatolii i pokonał pod Nachiczewanem panującego w Azerbejdżanie wnuka Timura, Aba Bakra (1405–1408). Zdobycie Azerbejdżanu zostało przypieczętowane zwycięstwem pod Sard Rud w pobliżu Tebrizu w roku 1408, w której to bitwie zginął syn Timura Miranszah (1405–1408). Te sukcesy Kara Jusufa wywołały zazdrość Dżalajirydy Ahmada, który zajął Tebriz, jednak w roku 1410 został pokonany przez przywódcę Kara Kojunlu i zabity. Jego terytoria w Iraku zostały zdobyte przez syna Kara Jusufa Szaha Mehmeda (1412–1433), który rządził nimi, początkowo w imieniu ojca, aż do roku 1433. W kolejnych latach Kara Jusuf prowadząc zwycięskie walki z lokalnymi dynastiami poszerzał terytoria Kara Kojunlu, jednak na drodze jego dalszej ekspansji we wschodniej Anatolii stanął przywódca Ak Kojunlu Kara Jülük Osman (1403–1435). Mimo że Kara Jülük został pokonany w kilku bitwach, a nawet zmuszony do ucieczki na terytorium mameluckie, to Kara Jusuf nie był w stanie go sobie podporządkować^[6].

W roku 1419 Kara Jusuf zajął część Iraku Perskiego, w odpowiedzi na co w roku 1420 wyruszył przeciwko niemu władca Timurydów Szahruch (1405–1447). 17 października 1420 roku Kara Jusuf zmarł, a Kara Kojunlu wpadli w panikę. W tej sytuacji Szahruch bez trudu zajął Soltanije i w ciągu zimy 1420/1421 wielu miejscowych władców złożyło mu hołd. W międzyczasie Kara Kojunlu skupili się jednak wokół syna Kara Jusufa, Iskandara (1421–1438), który pobił Kara Jülüka i rzucił wyzwanie Szahruchowi. Ten pokonał go dopiero po trzydniowej bitwie stoczonej na równinie Alaszgird w dniach 29 lipca do 1 sierpnia 1421 roku. Zadowolony z tego zwycięstwa Szahruch wyruszył w drogę powrotną do Heratu, w rezultacie czego Azerbejdżan pozostał w rękach Kara Kojunlu. W ciągu kilku następnych lat Iskandar ukarał emirów, którzy podporządkowali się Szahruchowi, by w roku 1428 splądrować terytoria Timurydów, a w następnym zająć szereg ich zachodnich miast, włącznie z Soltanije i Kazwinem. W odpowiedzi Szahruch wyruszył przeciwko niemu z wielką armią i pokonał go w dwudniowej bitwie stoczonej 17 i 18 września pod Salmas. Zdał on sobie jednak sprawę, że nie pokona całkowicie Kara Kojunlu, i ustanowił najmłodszego syna Kara Jusufa, Abu Sa’ida, namiestnikiem Azerbejdżanu w swoim imieniu. Jednak niedługo po tym jak Szahruch wiosną 1430 roku wycofał się z Azerbejdżanu Iskandar pokonał i zabił Abu Sa’ida. Niemniej walki pomiędzy synami Kara Jusufa nadal wstrząsały Kara Kojunlu. Do roku 1433 Aspand (1433–1445) wyparł Szaha Mehmeda z Iraku. W latach 1433 i 1434 walczący z Iskandarem bracia, Szah Mehmed, Aspand i Dżahanszah (1438–1467) kolejno uznawali się za wasali Szahrucha. W roku 1434 uznał on Dżahanszaha za przywódcę Kara Kojunlu i wyruszył przeciwko Iskandarowi. Ten wycofał się w kierunku Erzurum i po krwawej choć zwycięskiej bitwie z Kara Jülükiem, którego zabił, uciekł na terytorium Osmanów, co pozwoliło Szahruchowi zainstalować Dżahanszaha w Azerbejdżanie. Po odejściu Szahrucha Iskandar zaatakował Dżahanszaha, jednak w roku 1438 został przez niego pokonany w bitwie w pobliżu Tebrizu. Oblężony przez swojego brata w niedostępnej twierdzy Alindżak Iskandar zginął z ręki własnego syna w tym samym roku^[7].

Aspand zmarł w roku 1445 i Dżahanszah w następnym roku zajął jego terytoria w Iraku. W roku 1447 zmarł Szahruch i wśród Timurydów wybuchła wojna o sukcesję. Dżahanszah natychmiast zajął Soltanije i Kazwin, w roku 1452 także Isfahan, a Fars i Kerman w roku 1453. Przejściowo w czerwcu 1458 roku Dżahanszah okupował nawet Herat, ostatecznie jednak wycofał się z Chorasanu w obliczu armii Abu Sa’ida (1451–1469) i zawarł z nim pokój, potwierdzający jego dotychczasowe zdobycze. Po śmierci Kara Jülüka Ak Kojunlu pogrążyli się w walce o sukcesję po nim. Wykorzystując tę sytuację przy poparciu niektórych ich wodzów plemiennych w roku 1450 Dżahanszah zaatakował przywódcę Ak Kojunlu Dżahangira (1444–1452) i po podboju znacznej części Armenii obległ go w Amidzie. W roku 1452 Dżahangir poddał się i uznał zwierzchność Dżahanszaha. Tego faktu nie uznał jednak brat Dżahangira, Uzun Hasan (1452–1478), który jesienią tego samego roku podczas jego nieobecności w drodze bezkrwawego przewrotu opanował Amidę i stanął na czele Ak Kojunlu. Dżahanszah przekazał Dżahangirowi Erzincan i cały region Pontu od Wyżyny Armeńskiej po Morze Czarne, jednak mimo tego ten ostatecznie został pokonany przez Uzun Hasana w roku 1457. W roku 1467 Dżahanszah wyruszył na wyprawę przeciwko Uzun Hasanowi, jednak kiedy w październiku dotarł do wschodniej Anatolii z powodu nadejścia wyjątkowo wczesnej zimy rozpuścił większość swoich wojsk na leża zimowe. Tymczasem Uzun Hasan bacznie obserwował jego ruchy i 11 listopada 1467 roku zaatakował jego obóz w pobliżu Sandżaru w regionie Czapakczur. Według Samarkandiego Dżahanszah miał wówczas przy sobie tylko trzystu ludzi. On i jego syn Muhammadi zginęli podczas ucieczki, a jego kolejny syn, Jusuf, został schwytany i oślepiony. Ponieważ w roku 1466 Dżahanszah kazał stracić swojego najzdolniejszego syna Pir Budaka za kolejny bunt, Kara Kojunlu zostali pozbawieni skutecznego przywództwa. Władzę nad nimi przejął inny syn Dżahanszaha, uwolniony z więzienia Hasan Ali (1467–1469), który był człowiekiem niewielkiej inteligencji i słabego charakteru. Nie był on w stanie przeciwstawić się Uzun Hasanowi, który pokonał go w Marandzie, i schronił się u Abu Sa’ida, którego prosił o pomoc. Kiedy i ten został pokonany przez Ak Kojunlu Hasan Ali uciekł w stronę Hamadanu i po tym jak zorientował się, że nie uniknie pojmania, w kwietniu 1469 roku popełnił samobójstwo. Begowie rodu Barani zabrali oślepionego Jusufa do Farsu i osadzili go na tronie Kara Kojunlu, ale jeszcze w tym samym roku został on zabity przez syna Uzun Hasana, Ughurlu Mehmeda. Wszystkie terytoria Kara Kojunlu przeszły w ręce Ak Kojunlu i ich państwo upadło^[8][9]. Nie był to jednak koniec historii rodu Barani, ponieważ jeden z potomków Iskandara, Kuli Kutb al-Mulk (1512–1543), jako młody człowiek wyemigrował do Indii, gdzie wstąpił na służbę Bahmanidów, i po rozpadzie ich państwa założył dynastię Kutbszahów, panującą w Golkondzie aż do roku 1687^[10].

Pod względem organizacyjnym państwo Kara Kojunlu było kontynuacją państwa Dżalajirydów. Kara Kojunlu uważali się za ich prawowitych spadkobierców, a poprzez nich nawiązywali do tradycji Ilchanidów. Nie jest pewne czy Dżahanszah rzeczywiście przyjął tytuł ilchana, ale Kara Kojunlu używali takich związanych z Imperium Mongolskim tytułów jak „kagan”, „nojon”, czy „bahadur”. Fakt że ostatni członkowie dynastii nosili takie imiona jak Jar Ali, Pir Ali, Hasan Ali, Husejn Ali i Ali Szeker może być uznany za świadectwo wpływów szyickich wśród Kara Kojunlu. Co więcej Aspand miał wypuszczać monety w imieniu dwunastu imamów podczas swoich rządów w Iraku. Z drugiej jednak strony na monetach Dżahanszaha pojawiają się imiona czterech kalifów prawowiernych i żaden współczesny historyk nie przypisywał mu inklinacji szyickich. Dzahanszah był także człowiekiem wysokiej kultury, patronującym uczonym i poetom. Najznaczniejszym świadectwem tego mecenatu są dzisiaj ruiny Błękitnego Meczetu w Tebrizie. Pod jego imieniem zachował się także dywan poezji w języku tureckim i perskim^[11].

• Bajram Chodża (1351–1380)
• Kara Mehmed (1380–1389)
• Kara Jusuf (1389–1420)
• Iskandar (1421–1438)
• Dżahanszah (1438–1467)
• Hasan Ali (1467–1469)

• Szah Mehmed (1412–1433)
• Aspand (1433–1445)

• R.M. Eaton: Ķuţb Shāhī. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume V. Leiden: E.J. Brill, 1986. ISBN 90-04-07819-3. Brak numerów stron w książce
• Jerzy Hauziński: Irańskie intermezzo. Warszawa: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2008. ISBN 83-7441-970-3. Brak numerów stron w książce
• Beatrice Forbes Manz: Power, Politics and Religion in Timurid Iran. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86547-6. Brak numerów stron w książce
• R. Quiring-Zoche: AQ QOYUNLŪ. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2011-01-05]. (ang.).
• H.R. Roemer: The Türkmen Dynasties. W: William Bayne Fisher (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume VI. Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1986. ISBN 0-521-20094-6. Brak numerów stron w książce
• R.M. Savory. The Struggle for Supremacy in Persia after the death of Tīmūr. „Der Islam”. 1965. 40. DOI: 10.1515/islm.1964.40.1.35. ISSN 1613-0928. (ang.). 
• F. Sümer: Karā-Koyunlu. W: E. Van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume IV. Leiden: E.J. Brill, 1997. ISBN 90-04-05745-5. Brak numerów stron w książce