Kalina czerwona

Złodziej-recydywista Jegor Prokudin opuszcza zakład karny i z zamiarem rozpoczęcia uczciwego życia, na zaproszenie korespondencyjnie poznanej kobiety imieniem Luba, przybywa do wsi Jasnoje. Pomimo niechęci lokalnej społeczności i rodziny Luby rozpoczyna tam pracę uczciwego traktorzysty. Jednak dawni koledzy z przestępczej bandy nie pozwalają mu zapomnieć o sobie. Pragnąc odebrać powierzone onegdaj Jegorowi pieniądze, które ten wydał na „rozrywkę”, odwiedzają go we wsi. Spotkanie kończy się zabójstwem Jegora.

• Lidija Fiedosiejewa-Szukszyna – Luba, narzeczona Jegora
• Wasilij Szukszyn – Jegor
• Iwan Ryżow – Fiodor, ojciec Luby
• Maria Skworcowa – matka Luby
• Aleksiej Wanin – Piotr, brat Luby
• Maria Winogradowa – Zoja, żona Piotra
• Jefimija Bystrowa – matka Jegora
• Żanna Prochorienko – Lidia Hamieltowa, pracownik prokuratury
• Lew Durow – kelner
• Aleksandr Gorbienko – Kola, były maż Luby
• Nikołaj Grabbe – naczelnik zakładu karnego
• Nikołaj Pogodin – dyrektor kołchozu
• Gieorgij Burkow – Guboszoł, szef gangu
• Tatiana Gawriłowa – Lucien, członek gangu
• Artur Makarow – Buldia, członek gangu
• Oleg Korczikow – Szurka, członek gangu
• Natalja Gwozdikowa – telefonistka na poczcie
• Ija Ariepina – siostra Jegora
• Natalia Kraczkowska – gość na festiwalu
• Boris Bitiukow – gość na festiwalu

i inni.

Kalina czerwona była drugim i ostatnim po Pogwarkach w pełni autorskim (scenariusz, reżyseria i główna rola) filmem Wasilija Szukszyna – czołowego reprezentanta radzieckiego kina autorskiego. Studium psychologiczne zaprezentowane w tym filmie przez odtwórcę głównej roli i jego kreacja aktorska zaliczane są do wybitnych osiągnięć kina radzieckiego i najlepszych dzieł Szukszyna^[1][2].

Geneza filmu sięga końca lat 60., kiedy to Szukszyn zaproponował wytwórni Mosfilm stworzenie filmu historycznego o powstaniu chłopskim Riazina, opartego na jego autorskiej powieści pt. Ja priszoł dat’ wam wolju. Decydenci wytwórni zgodzili się, pod warunkiem, że najpierw, niedoświadczony w dziedzinie filmu historycznego autor, napisze scenariusz i zrealizuje film współczesny o „radzieckiej rzeczywistości”. Szukszyn spełnił warunek i podczas krótkiego pobytu w szpitalu, w ciągu dwóch tygodni napisał scenariusz filmu, o znanych mu miejscach, sytuacjach i ludziach, niejako „z autopsji”, bez tytułu. Tytuł nadała mu jego żona – Lidia Fiedosiejewa – zapożyczając go z popularnej ludowej piosenki^[3].

Premiera filmu została wstrzymana przez Goskino niemal na rok. Cenzorzy uznali realistyczny w założeniu autora obraz za zupełnie niezgodny z radziecką rzeczywistością. W końcu jednak film wszedł na ekrany kin z obawy, że dalsze wstrzymywanie premiery może mieć poważny wpływ na i tak już zły stan zdrowia popularnego twórcy filmowego (zmarł kilka miesięcy po oficjalnej premierze filmu). Nie bez znaczenia był tu głos Leonida Breżniewa, który, podobnie jak wielu mu poprzednich genseków-włodarzy ZSRR, miał zwyczaj oglądać na prywatnych pokazach przedpremierowych najnowsze produkcje radzieckie i zagraniczne. Według słów operatora filmu – Anatolija Zabołockiego – Breżniew niemal zapłakał nad tragicznym losem głównego bohatera^[4]. Wiele ze scen filmu i wypowiedzi aktorów zostało jednak wyciętych, przez co sam film został poważnie skrócony^[5].

Dla samego Szukszyna film był obok Pogwarek najważniejszym w jego dorobku artystycznym^[3]. Był on bardzo zaangażowany w jego realizację, osobiście budował dekoracje i dobierał rekwizyty^[6]. Obraz był również jednym z najszybciej zrealizowanych filmów w historii kina radzieckiego^[5].

Sukces filmu (zdobył kilka nagród) i jego popularność w końcu jednak zyskała autorowi przychylność decydentów „Mosfilmu” i wydali oni zgodę na jego upragniony film historyczny. Projekt nigdy jednak nie został zrealizowany z powodu przedwczesnej śmierci Szukszyna^[3].

Za plenery filmu posłużyła wieś Sadowaja w obwodzie wołogodzkim oraz okoliczne wsie, gdzie Szukszyn trafił za sprawą kierowcy lokalnego komitetu partii, przydzielonego mu do poszukiwań. Reżyser wykorzystał również w filmie jej mieszkańców jako statystów. Rolę matki głównego bohatera zagrała prosta kobieta Jefimija Bystrowa, również mieszkanka wsi^[7][3].

Pierwsze sceny filmu (pobyt Prokudina w zakładzie karnym) były kręcone w kolonii karnej FKU IK-5 w obwodzie wołogodzkim, z udziałem autentycznych więźniów w niej osadzonych^[3].

Oficjalna premiera filmu w ZSRR miała miejsce 25 marca 1974 roku. Wcześniej, 2 lutego 1974, odbyła się jego prapremiera, w której uczestniczył zwolniony ze szpitala sam Szukszyn. Obraz od razu stał się hitem kasowym z oglądalnością ponad 62 mln widzów^[8]. Był najchętniej oglądanym filmem w kinach radzieckich w 1974 roku. Wysoką oglądalność zawdzięczał między innymi widzom, którzy obejrzeli film kilkakrotnie^[6]. Krytycy, uznając fabułę filmu za banalną, zachwycali się jego reżyserią i aktorskimi kreacjami, podkreślając jego autentyzm^[3][5].

W corocznym plebiscycie czytelników tygodnika Sowietskij ekran film zajął pierwsze miejsce (zdobywając 80 procent głosów)^[9].

W Polsce swoją premierę Kalina czerwona miała w lutym 1975 roku na przeglądzie filmowym „Konfrontacje 74"^[10], a od września tego samego roku była wyświetlana w kinach^[11]. Polscy krytycy (Zbigniew Pitera, Oskar Sobański) uznali film za „wybitne osiągnięcie kina radzieckiego”, będące „wyrazem niepokoju twórcy o człowieka we współczesnym świecie, o jego osobowość, wewnętrzną harmonię i ład moralny”^[1][12]. Jego klimat przyrównywali do duchowej spuścizny poezji Jesienina. „Prawda stworzonej przez niego rzeczywistości zasadza się nie tylko na niezwykłej plastyce opisu, lecz rodzi się również z wewnętrznego ciepła i miłości życia, z jaką autor opowiada o tym, co dobre i złe, małostkowe i wielkoduszne, ciemne i światłe, zachowując między tymi składnikami dbałość o mądrą harmonię, która bywa udziałem tylko talentów niezwykłych” – pisała Bożena Janicka w tygodniku Film^[13]. Podkreślano kunszt aktorski Szukszyna, który z „wielkim liryzmem i wyczuciem tragizmu” wcielił się w postać głównego bohatera^[2]. W 1975 roku film otrzymał nagrodę tygodnia Film w kategorii najlepszy film zagraniczny^[14]. W późniejszych latach był pokazywany w TV oraz w kinach w ramach cyklicznej imprezy filmowej „Sputnik nad Polską”. Do dzisiaj zyskuje przychylne opinie recenzentów^[15][16]. Współczesny polski prozaik Andrzej Stasiuk zalicza go swoich ulubionych filmów^[17].

Po śmierci Szukszyna Władimir Wysocki wspominał ten film w poświęconej mu elegii^[3].

Film otrzymał kilka znaczących w ówczesnym świecie socjalistycznym nagród, chociaż dziś już zupełnie „egzotycznych” z punktu widzenia kina światowego. Były to m.in.:

• 1974 – Grand Prix na VII Wszechzwiązkowym Festiwalu Filmowym w Baku
• 1974 – nagroda polskich krytyków filmowych „Warszawska Syrenka” dla najlepszego filmu zagranicznego 1973 roku

Jednak rola Szukszyna nie pozostała nie zauważona na 25. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Berlinie. Za swoją kreację otrzymał kilka nagród^[18].

• Zbigniew Pitera: Leksykon reżyserów filmowych. Warszawa: WAiF, 1996, s. 318. ISBN 83-221-0166-X.
• Bożena Janicka. Podzwonne dla włóczęgi. „Film”. Nr 43(143), s. 6–7, 1975-10-26. Warszawa: RWS „Prasa-Książka-Ruch”. 
• Zygmunt Chrzanowski. Kalina czerwona. „Film”. Nr 32(86), s. 18, 1974-09-22. Warszawa: RWS „Prasa-Książka-Ruch”. 

• Radziecki plakat do filmu
• Kalina czerwona w bazie IMDb (ang.)
• Kalina czerwona w bazie Filmweb
• Kalina czerwona w portalu „Kinopoisk” (ros.)
• Kalina czerwona w portalu „Kino-Tieatr” (ros.)
• Kalina czerwona w portalu „Russkino” (ros.)