Joachim Lelewel

Pochodził z rodziny szwedzkiej Loelhoeffel de Leowensprung, osiadłej w Prusach Wschodnich^[3].

Jego dziadkiem był Henryk Loelhoeffel von Lowensprung, lekarz nadworny króla Augusta III. Ojciec Joachima, Karol Maurycy był prawnikiem i skarbnikiem Komisji Edukacji Narodowej (1778-1794), otrzymał polski indygenat (1775) ze zmianą nazwiska na Lelewel.

Braćmi Joachima byli Jan Paweł, inżynier i malarz, oraz Prot Adam, oficer napoleoński.

Profesor Liceum Krzemienieckiego, Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Warszawskiego.

Członek czynny Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie w 1829 roku^[4].

Lelewel był również założycielem, w 1815 roku, Tygodnika Wileńskiego – czasopisma o charakterze naukowo-literackim, na łamach którego debiutował m.in. Adam Mickiewicz.

Poseł na sejm Królestwa Polskiego (1830).

Był prezesem założonego w trakcie powstania listopadowego Towarzystwa Patriotycznego (1/12/1830) – radykalnego odłamu obozu powstańczego, dążącego do wprowadzenia fundamentalnych reform społecznych. Jako najpopularniejszy przywódca kojarzony z lewicą rewolucyjną został w propagandzie reakcyjnych przeciwników okrzyknięty „Tygrysem Polskim”, choć w rzeczywistości zajmował stanowisko legalistyczne i bronił zachowawczej polityki Józefa Chłopickiego^[5]. Był członkiem kierowanej przez Adama Czartoryskiego Rady Administracyjnej (3/12-18/12/1830)^{[potrzebny przypis]}.

Poseł na sejm powstańczy (18/12) z powiatu żelechowskiego^[6], przewodniczący sejmowej Komisji Praw Organicznych i Administracyjnych^{[potrzebny przypis]}.

Przypisuje mu się zorganizowanie demonstracji patriotycznej 25 stycznia 1831, ku czci dekabrystów. Jako poseł z powiatu żelechowskiego województwa podlaskiego na sejm powstańczy^[7] podpisał 25 stycznia 1831 akt detronizacji Mikołaja I Romanowa^[8]. Jest prawdopodobnie autorem hasła Za wolność naszą i waszą, które widniało na sztandarach powstańczych.

Był członkiem Rządu Narodowego Królestwa Polskiego (od 29 stycznia do 5 października 1831).

5 października 1831 wraz z oddziałami powstańczymi pod dowództwem ostatniego wodza naczelnego powstania gen. dyw. Macieja Rybińskiego przekroczył granicę Królestwa Polskiego i Prus w okolicach wsi Jastrzębie, gdzie ogłoszono kapitulację i złożono broń. Wraz z armią na emigrację udały się też władze powstańcze z ostatnim prezesem Rządu Narodowego Bonawenturą Niemojowskim, członkowie sejmu, liczni politycy oraz znani poeci porucznik Wincenty Pol i Seweryn Goszczyński. Odchodząc na obczyznę oświadczyli, że nie zrezygnują z podjętego celu. Po przekroczeniu granicy pruskiej na rzece Pissie wraz z żołnierzami armii polskiej został internowany w obozie nad Drwęcą w okolicach zabudowań klasztoru franciszkanów w Brodnicy.

Podczas powstania listopadowego została mu przekazana dokumentacja z kancelarii Pawła Monrenheima, kierownika kancelarii dyplomatycznej Królestwa Polskiego. Zgodnie z ustaleniami historyków, odpowiada za zniszczenie części z 30 kartonów poufnej korespondencji dyplomatycznej. Pobudki, jakimi się kierował, pozostają nieznane^[9].

Po upadku powstania emigrował z kraju. Był członkiem sejmu powstańczego na emigracji^[10]. Był członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich w Paryżu w 1832 roku^[11]. Na emigracji był działaczem, a po kilku latach przywódcą Młodej Polski, założonej w szwajcarskim Bernie 12 maja 1834 przez Feliksa Nowosielskiego, Stolzmana, F. Gordaszewskiego, K. Zaleskiego i J. Dybowskiego półtajnej organizacji o charakterze demokratyczno-republikańskim, związanej z Młodą Europą Giuseppe Mazziniego. W 1834 roku zaocznie skazany przez władze rosyjskie na powieszenie za udział w powstaniu listopadowym^[12]. W 1837 założył i kierował Zjednoczeniem Emigracji Polskiej, które dążyło do politycznego zjednoczenia całej polskiej emigracji (nie mylić ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej powstałym w Paryżu w 1866 roku).

Politycznie był zwolennikiem ustroju republikańskiego.

Zainicjowana przez niego tzw. szkoła lelewelowska (badająca procesy historyczne w ich całości) miała istotny wpływ na rozwój polskiej historiografii. W latach 1842–1852 w Poznaniu na podstawie jego prac historycznych powstały Starożytności Polskie, pierwsza polska encyklopedia historyczna napisana przez przedstawicieli tej szkoły: Jędrzeja Moraczewskiego, Emila Kierskiego, Antoniego Poplińskiego, Jana Konstantego Żupańskiego^[13] [14] .

Był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk^[15]. W 1847 roku wybrano go na wiceprezesa Międzynarodowego Towarzystwa Demokratycznego^[16]. Na bankiecie założycielskim Towarzystwa we wrześniu tego roku Lelewel spotkał Karola Marksa, z którym nawiązał przyjacielską relację i zaangażował w działalność dla sprawy niepodległości Polski^[17].

26 maja 1861 ciężko chory przewieziony został przez przyjaciół z Brukseli do prywatnej kliniki w Paryżu. Próba ratowania jego zdrowia nie powiodła się i trzy dni później Lelewel zmarł^[18]. Po uroczystym nabożeństwie został pochowany na cmentarzu Montmartre^[18].

W 1929 r., w związku z 350. rocznicą założenia Uniwersytetu Wileńskiego, z którym Lelewel był związany, jego prochy zostały sprowadzone do Wilna i złożone na cmentarzu Na Rossie^[18].

Pomysłodawca odznaczenia w randze orderu „Gwiazda Wytrwałości”.

• Kręgi rodzinne niektórych osób z Polskiego Słownika Biograficznego

Postać Joachima Lelewela występuje w filmie Młodość Chopina (1951) w reżyserii Aleksandra Forda. W rolę historyka wcielił się Tadeusz Białoszczyński.

• Edda, czyli Księga religii dawnych Skandynawii mięszkańców (1807)
• Rzut oka na dawność litewskich narodów i związki ich z Herulami (1808)
• Uwagi nad Mateuszem herbu Cholewa polskim XII wieku dzieiopisem, a w sczególności nad pierwszą dzieiów iego xięgą (1811)
• Historyka tudzież o łatwem i pozytecznem nauczaniu historyi (1815)
• Joachima Lelewela badania starożytności we względzie geografji: część naukowa (1818)
• Dodatek do Teodora Wagi Historyi książąt i królów polskich: panowanie Stanislawa Augusta (1819)
• Vincent Kadłubek: Ein historisch-kritischer Beytrag zur slavischen Literatur [Wincenty Kadłubek: Historyczno-krytyczny przyczynek do dziejów literatury słowiańskiej] (1822). Wspólnie z Józefem Maksymilianem Ossolińskim i Samuelem Gottliebem Linde.
• Joachima Lelewela bibljograficznych ksiąg dwoje – Tom 1 (1823) Tom 2 (1826)
• Edda: to jest Księga religii dawnych Skandynawii mieszkańców (1828)
• Dzieje bibliotek do Dziennika Warszawskiego (1828)
• Dzieje Polski Joachim Lelewel potocznym sposobem opowiedział, do nich dwanaście krajobrazów skreślił (1829)
• Początkowe prawodawstwa polskie cywilne i kryminalne do czasów jagiellońskich (1829)
• Tableau de la Pologne ancienne et moderne: sous les rapports géographiques, statistiques... (1830). Wspólnie z Conradem Malte-Brun, Leonardem Chodźko i Michałem Podczaszyńskim.
• Essai historique sur la législation polonaise civile et criminelle, jusqu’au temps des Jagellons, depuis 930 jusqu’en 1430 [Esej historyczny o polskim prawodawstwie cywilnym i kryminalnym do czasów jagiellońskich, od roku 930 do 1430] (1830)
• Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego: obejmującé trzydziestoletnie usilności narodu podźwignienia się, ocalénia bytu i niepodległości (1831)
• Historyczna parallela Hiszpanii z Polską w XVI, XVII, XVIII wieku (1831)
• Śpiewy historyczne Niemcewicza: z uwagami Lelewela (1835). Uwagi do dzieła Juliana Ursyna Niemcewicza.
• Numismatique du Moyen-Age considérée sous le Rapport du Type (1835). Wspólnie z Józefem Straszewiczem.
• Polska odradzająca się, czyli dzieje polskie od roku 1795 potocznie opowiedziane (1836)
• Pythéas de Marseille et la géographie de son temps [Pyteasz z Marsylii i geografia jego czasów] (1836)
• Joachim Lelewel’s kleinere Schriften geographisch-historischen Inhalts [Drobne pisma Joachima Lelewela o tematyce geograficzno-historycznej] (1836)
• Joachima Lelewela porównanie dwu powstań narodu polskiego 1794 i 1830-1831 (1840)
• Études numismatiques et archéologiques [Studia numizmatyczne i archeologiczne]. Tom 1 Bruxelles (1841) Tom 2 Bruxelles (1840)
• Type gaulois ou celtique: atlas (1841)
• Gilbert de Lannoy i jego podróże (1844)
• Histoire de Pologne [Historia Polski] Tom 1 (1844) Tom 2 (1844) Atlas (1844)
• Dzieje Litwy i Rusi aż do unii z Polską w Lublinie 1569 zawartej (1844)
• La Pologne au moyen âge [Polska w średniowieczu], 3 tomy. Poznań (1846)
• Stracone obywatelstwo stanu kmiecego w Polsce (1846)
• Polska wieków średnich, czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeżenia Tom wstępny (1853) Tom 1 (1855) Tom 2 (1847) Tom 3 (1851) Tom 4 (1851)
• Géographie du moyen âge [Geografia średniowieczna] Tome I (1852) Tome II (1852) Tomes III et IV (1852) épilogue (1852)
• Géographie des Arabes [Geografia Arabów] Paris (1851)
• Notice historique sur Benjamin de Tudèle [Nota historyczna o Beniaminie z Tudeli] (1852). Wspólnie z Eliakimem Carmoly.
• Épilogue de la géographie du moyen âge (1857)
• Cześć bałwochwalcza Sławian i Polski (1857)
• Lotniki piśmiennictwa tułaczki polskiej (1859)
• Geografja. Opisanie krajów polskich (1859)
• O monetach błaznów i niewiniątek z powodu dzieła Rigollota kilka słów Joachima Lelewela (1860)
• Trzy konstytucje polskie. 1791, 1807, 1815. Poznań (1861)
• Histoire de la Lithuanie et de la Ruthénie jusqu’a leur union définitive avec la Pologne conclue a Lublin en 1569 [Historia Litwy i Rusi do czasu ich unii z Polską zawartej w Lublinie w 1569 roku] (1861)
• Nauki dające poznać zrzódła historyczne (1863)
• Historya Polska do końca panowania Stefana Batorego: dzieło pośmiertne. pbc.biaman.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-16)]. (1863)
• Dzieje Polski które stryj synowcom swoim opowiedział (1863)
• Dzieje bibliotek (1868)
• Pamiętnik z roku 1830-31 (1924)
• Listy emigracyjne Joachima Lelewela. Wydała i wstępem poprzedziła Helena Więckowska. (Pięć tomów). Tom I (1831-1835) wydany w 1948 i tom II (1836-1841) w 1949 oraz tom III (1842-1848) wyd. w 1952 w Krakowie przez Polską Akademię Umiejętności. Tom IV (1849-1861) wyd. w 1954 i tom V (1831-1860), wyd. w 1956 jako dodatek przez Ossolineum we Wrocławiu i w Krakowie oraz Indeks Ogólny do 5 tomów.

• Igor Narski: Polscy myśliciele końca XVIII w. – pierwszej połowy XIX w.. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 378–381. (pol.).
• Helena Więckowska, Joachim Lelewel. Uczony – polityk – człowiek. Warszawa, Czytelnik, 1980. Ilustr. Kalendarium życia i dzieła.
• Ignacy Chrzanowski, Tajemnica ostatnich dni Joachima Lelewela w świetle źródeł, 1937.
• Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Jędrzej Moraczewski, Starożytności Polskie. Ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane t. I-II. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Warszawa 1982
• Zygmunt Gloger: hasło „Encyklopedie polskie” w Encyklopedia staropolska ilustrowana. T. II. Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego, 1901, s. 130–135.
• PiotrP. Żbikowski PiotrP., Koźmianowskie paszkwile na powstanie listopadowe, „Pamiętnik Literacki”, 72 (4), 1981, s. 233–260 .

• Joachim Lelewel – bibliografia osobowa w LitDok Bibliografia Historii Europy Środkowo-Wschodniej, Instytut Herdera w Marburgu
• Lelewel – czyli przez Białystok do Wilna i Brukseli
• Joachim Lelewel. Za tym bibliofilem szli na barykady
• Kolekcja Joachima Lelewela w serwisie Polona.pl
• Dzieła w FBC
• Dzieła w archive.org
• Dzieła w Google