Języki turkijskie
Języki turkijskie albo tureckie[1] – rodzina wśród języków ałtajskich, na początku XXI w. najliczniejsza, obejmująca około 140 mln mówiących. Posługujący się nimi zamieszkują obszary Eurazji:
- Europy Wschodniej (Karaimi, Tatarzy, Baszkirzy, Czuwasze, Gagauzi),
- Azji Mniejszej (Turcja),
- Zakaukazia (Azerbejdżan),
- Azji Środkowej (Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Rosja i Chiny)
- Syberii (Jakucja).
Języki te dzielą się na następujące grupy:
- bułgarską (z której przetrwał tylko język czuwaski),
- oguzyjską,
- kipczacką,
- karłucką (czyli karachanidzką),
- północnosyberyjską (tylko język jakucki i dołgański),
- południowosyberyjską.
Dawniej powszechną nazwą tej rodziny językowej używaną w polskiej turkologii był termin „języki tureckie”. Później jednak zaczęto stosować termin „języki turkijskie” – czynnie wprowadzony do turkologii przez Henryka Jankowskiego[2] – co pozwala łatwo rozróżniać pomiędzy dwoma poziomami taksonomicznymi, np. w sformułowaniu „wyraz turkijski” (tak jak: „wyraz słowiański”) i „wyraz turecki” [= w języku większości mieszkańców Turcji] (tak jak: „wyraz polski”)[3].
Najstarsze teksty
edytujNajstarsze inskrypcje, pochodzące z początków VIII wieku, odnaleziono w Mongolii, gdzie powstał pierwszy organizm państwowy ludów tureckich, tzw. pierwszy, a potem też drugi kaganat (staro)turecki. Są to głównie inskrypcje nagrobne zapisane tzw. alfabetem runicznym (niemającym związku z runami skandynawskimi[a]). Język staroturkijski poświadczony w napisach runicznych, znad rzeki Orchon (stąd: pismo orchońskie) i górnego Jeniseju, jest już jednak w pełni ukształtowanym, artystycznym językiem literackim (pełnił on funkcję ponaddialektalnego literackiego koiné), toteż wysoce prawdopodobny jest domysł, że istniały też jakieś znacznie wcześniejsze zabytki w tym języku, które jednak – być może jako zapisane na mniej trwałym niż kamień materiale – nie zachowały się do naszych czasów. Turkijski alfabet runiczny został odcyfrowany przez uczonego duńskiego Vilhelma Thomsena w końcu XIX w. – sukces ten można uznać za jeszcze większy niż odczytanie hieroglifów egipskich, jako że w czasach Thomsena nie wiedziano nawet, w jakim języku są teksty spisane tym pismem; nie wiedziano też, czy jest to pismo alfabetyczne, sylabowe czy hieroglificzne, ani w jakim kierunku należy je czytać (np. z prawa na lewo, z góry w dół itd.).
Klasyfikacja języków turkijskich
edytujJęzyki ogurskie
edytuj| Grupy i języki | Liczba mówiących | Kraje |
|---|---|---|
| protobułgarski | † | Wielka Bułgaria |
| bułgarski nadwołżański | † | Bułgaria Wołżańsko-Kamska |
| chazarski (chazaryjski) | † | Kaganat Chazarski |
| czuwaski | 1,8 mln | Rosja (Republika Czuwaska) 1,8 miliona, Kazachstan 22 000 |
Języki ogólnoturkijskie (szaz-turkijskie)
edytuj| Grupy | Języki | Liczba mówiących | Kraje |
|---|---|---|---|
| Zachodnioujgurskie | uzbecki | 25 milionów | Uzbekistan 21 milionów, Afganistan 1,5 miliona, Tadżykistan 1 milion, Kirgistan 750 000, Kazachstan 400 000, Turkmenistan 300 000 |
| Wschodnioujgurskie | karachanidzki | † | Azja Środkowa (Turkiestan) |
| chorezmijskoturecki (karluko-chorezmijski) | † | Złota Orda | |
| czagatajski | † | Chanat Czagatajski | |
| ujgurski | 10,3 miliona | (Turkiestan) 9,9 miliona, Kirgistan 200 000, Kazachstan 200 000 | |
| iliski | 120 | Chiny | |
| ejnuski (abdalski) | 6600 | Chiny |
| Grupy | Grupy i języki | Liczba mówiących | Kraje |
|---|---|---|---|
| Północnosyberyjskie | jakucki | 456 000 | Rosja (Jakucja) |
| dołgański | 5000 | Rosja (Tajmyrski Okręg Autonomiczny) | |
| Południowosyberyjskie | Języki staroturkijskie (starotureckie) | ||
| staroturecki (starooguski, jenisejsko-orchoński) | † | Azja Środkowa | |
| staroujgurski | † | Kaganat Ujgurski | |
| Języki sajańskie | |||
| duchański | 500 | Mongolia | |
| tuwiński | 200 000 | Rosja 170 000, Mongolia 30 000 | |
| karagaski (tofa, tofałarski, tofalarski) | 93 | Rosja | |
| Języki jenisejo-turkijskie (abakańskie) | |||
| chakaski | 65 000 | Rosja (Chakasja) | |
| fuju-kirgiski (mandżurskokirgiski) | 10 | Chiny (Mandżuria) | |
| szorski | 10 000 | Rosja (Republika Ałtaju) | |
| czułymski | 44 | Rosja (środkowa Syberia) | |
| zachodniojugurski (żółtoujgurski, sarygjugurski) | 4600 | Chiny (Gansu) | |
| Języki ałtajo-turkijskie (ojrockie) | |||
| Makrojęzyk ałtajski (ojrocki) | |||
| południowoałtajski | 55 500 | Rosja (Republika Ałtaju) | |
| północnoałtajski | 10 000 | Rosja (Republika Ałtaju) | |
| Grupy i języki | Liczba mówiących | Kraje |
|---|---|---|
| chaladzki | 42 000 | Iran |
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Nazwa oddaje jedynie ich podobny wygląd, co się tłumaczy tym, że zarówno w Skandynawii, jak i w kaganacie tureckim pismem tym pisano na kamieniu, którego twardość wymuszała użycie linii prostych i kanciastych i równoczesne unikanie kształtów krągłych i łukowatych.
Przypisy
edytuj- ↑ Tureckie języki, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-29].
- ↑ Henryk Jankowski: Gramatyka języka krymskotatarskiego. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1992, s. 1. ISBN 83-232-0563-9.
- ↑ Tomasz Majtczak, Bożena Sieradzka-Baziur, Dorota Mika. O zapożyczeniach turkijskich w języku polskim. „Roczniki Humanistyczne”. 61/6, s. 95–96, 2013. (pol.).