Język oksytański

Zasięgiem obejmuje obecnie tereny czterech państw:

• 39^[a] departamentów na Południu Francji (jedną trzecią terytorium kraju),
• Val d’Aran, pirenejską dolinę na północy Hiszpanii we Wspólnocie Autonomicznej Katalonii,
• Valadas Occitanas, kilkanaście alpejskich dolin na zachodzie Włoch w części Piemontu i Ligurii oraz, tworząc enklawę, gminę la Gàrdia (po włosku Guardia Piemontese) w Kalabrii^[1],
• Księstwo Monako^[2], gdzie współistnieje z autochtonicznym dialektem monegaskim języka liguryjskiego^[3] oraz urzędowym francuskim^[4].

Tradycyjnie uznaje się, że oksytański ma sześć dialektów: gaskoński (zawierający w sobie także bearnés i aranés) na zachodzie, langwedocki i prowansalski na południu, limuzyński i owerniacki na północy.

Poza przypadkiem gaskońskiego, granice między dialektami rzadko są wyraziste, przejście z dialektu do dialektu jest zazwyczaj płynne i gwary uznawane za należące do któregoś dialektu mogą posiadać cały szereg cech wspólnych z innymi dialektami.

Istnieje grupa językoznawców uznających, że nie ma jednego języka oksytańskiego, lecz kilka różnych języków, które w ich opinii różnią się od siebie w takim stopniu, że utrudnione jest wzajemne zrozumienie. Z tego punktu widzenia tworzenie literatury w „języku oksytańskim” byłyby w rzeczywistości twórczością np. w języku prowansalskim lub w langwedockim.

Jedno z pierwszych udokumentowanych zastosowań terminu język òc można znaleźć w De vulgari eloquentia Dantego Alighieri, który klasyfikuje języki romańskie według sposobu mówienia tak (oïl, òc, sí). Òc, wymawiane /ɔ(k)/ pochodzi od łacińskiego hōc, które znaczyło ‘to’^{[5][niewiarygodne źródło?]}, i na południu Galii zaczęło być używane jako partykuła potwierdzająca^[b].

Również pod koniec XIII w., niemal równocześnie, pojawia się w łacińskiej dokumentacji administracyjnej inny wywodzący się od słowa òc termin: lingua occitana (łac. ‘język oksytański’). Stąd też wywodzi się słowo Oksytania^[6] jako nazwa terytorium, w którym używa się tego języka,.

Termin prowansalski był długo używany jako nazwa całego języka oksytańskiego, obecnie jednak język nauki rezerwuje go raczej wyłącznie dla dialektu używanego w Prowansji. Nazwa ta została ukuta w XIII w. we Włoszech i pochodzi od łacińskiego słowa provincia^[7].

W tekstach oficjalnych padają sformułowania „langue occitane” (fr., ‘język oksytański’) w Loi Deixonne^[8], „occitan-langue d’oc” w terminologii francuskiego Ministerstwa Edukacji Narodowej przy przyznawaniu certyfikatów CAPES (Certificat d’aptitude au professorat de l’enseignement du second degré(inne języki)), „occitan, nomentat aranés en Aran” (oc. 'oksytański, w [Dolinie] Aran zwany arańskim), „era lengua occitana, denominada aranés en Aran” (oc. 'język oksytański, w [Dolinie] Aran nazywany arańskim) oraz „aranés” w Statucie Autonomii Katalońskiej^[9].

Brakuje oficjalnych danych na temat liczby użytkowników języka oksytańskiego^[10], szacunki są bardzo rozbieżne. Prawdopodobnie od pół miliona do dwóch milionów osób zna któryś z dialektów oksytańskich na tyle dobrze, by posługiwać się nim w życiu codziennym, a znacznie więcej go rozumie.

We Francji oksytański nie posiada statusu oficjalnego. Nauczanie tego języka we francuskich szkołach publicznych jest opcjonalne, możliwe na mocy Loi Deixonne^[8] z 1951 r., a jedynie publiczna telewizja regionalna France 3 emituje kilka programów po oksytańsku^[11][12][13].

Arański (aranés), gwara dialektu gaskońskiego używana w należącej do Hiszpanii pirenejskiej dolinie Val d’Aran, cieszył się tam od 1990 statusem języka regionalnego; już statut Katalonii z 1978 roku stanowił, że mowa arańska ma tam być nauczana i chroniona^[14]. Na mocy statutu z 2006 roku^[9] język oksytański (szeroko pojęty) jest jednym z trzech języków urzędowych w całej Wspólnocie Autonomicznej Katalonii (obok katalońskiego i hiszpańskiego). Gwarą arańską posługuje się ok. 4 tys. osób i jest ona w Dolinie językiem szkolnictwa od 1984^{[15][16][17][18]}.

We Włoszech oksytański jest uznany za język chroniony, na mocy ustawy numer 482 z roku 1999^[19]. Pozwala to na użycie oksytańskiego w szkolnictwie i w życiu publicznym, ale tylko w gminach, które sobie tego życzą, przez co nie jest ono obowiązkowe ani systematyczne.

W Monako oksytański nie posiada statusu oficjalnego.

Najstarsze zabytki piśmiennictwa w języku oksytańskim pochodzą z przełomu X i XI wieku. W XI wieku na terenie Francji istniały dwa wielkie romańskie obszary językowe. Na północy Francji używane były langues d’oïl (czyli tzw. starofrancuski), zaś na południu lenga d'òc (‘język òc’, fr. langue d’oc). Nazwy tych języków pochodzą od brzmienia słowa oznaczającego potwierdzenie, odpowiadającego polskiemu „tak” – oïl (od którego pochodzi współczesne francuskie oui) albo òc.

Okres świetności lenga d'òc przypada na wieki XII i XIII, kiedy to był głównym językiem liryki średniowiecznej, językiem trubadurów. W tym języku napisał pieśń Kalenda maya Raimbaut de Vaqueiras. O zasięgu i sile oddziaływania średniowiecznego oksytańskiego może świadczyć fakt, że również niewielki fragment Boskiej Komedii Dantego został napisany po prowansalsku (Czyściec, pieśń XXVI, w. 140–147). Oksytański był także językiem poezji uprawianej na dworze Hrabstwa Barcelony zanim zaczęto pisać również po katalońsku. We wczesnym okresie twórczości kataloński wieszcz Ramon Llull pisał po oksytańsku pełne humoru trubadurskie pieśni miłosne. Poezja trubadurów pozostała wzorem dla katalońskiego języka literackiego aż do XV wieku. W okresie apogeum kultury trubadurów użycie języka oksytańskiego w życiu codziennym przez klasę wyższą wykraczało poza granice Oksytanii dając lenga d'òc status języka m.in. lyońskiej szlachty^[20], chociaż językiem Lyonu był arpitański.

Upadek języka został zapoczątkowany przez krucjaty przeciw albigensom (1209–1229), w wyniku których odrębność polityczna i, w dużej mierze, kulturowa południowej Francji została zlikwidowana przez królów z Paryża. Lenga d'òc stopniowo traciła na znaczeniu jako język literacki, aż w XV wieku oksytańska twórczość literacka niemalże zanikła. Oksytański przetrwał jako język wernakularny, coraz bardziej różnicujący się dialektalnie i stopniowo wypierany przez francuski, szczególnie szybko od XIX w. Właśnie w XIX wieku grupa intelektualistów, tak zwani félibres^[21], postawiła sobie za cel odrodzenie literatury prowansalskiej. Najbardziej znanym jej przedstawicielem jest poeta Fryderyk Mistral, za swoją twórczość w dialekcie prowansalskim uhonorowany w 1904 roku Literacką Nagrodą Nobla. Obecnie podejmowane są próby podniesienia statusu języka oksytańskiego we Francji, jednak w świadomości potocznej wciąż jeszcze nie cieszy się pełnym szacunkiem, uznawany popularnie za język niższej rangi niż francuski i noszący pogardliwą nazwę patois.

	przednie		centralne		tylne
przymknięte	i • y  • u e •  ɛ •   • ɔ a •
półprzymknięte
półotwarte
otwarte

W języku oksytańskim zasadniczo występuje 7 samogłosek: /a/, /e/, /ɛ/, /i/, /ɔ/, /u/ i /y/. Zasób samogłosek może się różnić w zależności od dialektu. W dialektach owernackim, limuzyńskim i prowansalskim występuje dodatkowo fonem /œ/. W dialekcie limuzyńskim ponadto występuje fonem /o/.

Zasób spółgłosek może się różnić w zależności od dialektu:

• w dialekcie owernackim występują dodatkowo fonemy /v/ i /ʃ/;
• w dialekcie gaskońskim /ʒ/, /h/ i /ʃ/;
• w dialekcie limuzyńskim /v/;
• w dialekcie prowansalskim /v/, /ʒ/ i /ʀ/;
• w dialekcie vivaroalpejskim /v/.

Rodzajniki w języku oksytańskim standardowym są takie same jak w hiszpańskim, z wyjątkiem hiszpańskiego rodzajnika el, któremu odpowiada oksytański lo. Rodzajniki oksytańskie lo, la ulegają skróceniu do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską (nawet wielką literą).

• Przyimki bez rodzajników:

Formy skrócone (z apostrofem) są używane przed wyrazem zaczynającym się od samogłoski.

• Przyimki hiszpańskie z rodzajnikiem

• Przyimki oksytańskie z rodzajnikiem

Rzeczowniki oksytańskie rodzaju męskiego, w odróżnieniu od hiszpańskich, nie mają końcówki -o. Jest ona zwykle pomijana, zastępowana -e (w przypadku zbitki spółgłosek przed hiszp. -o) lub -u (w przypadku samogłoski przed hiszp. -o).

• Odmiana czasownika „być” (niektóre formy):
  • Większość dialektów języka oksytańskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu „być”, jak hiszpańskie ser i estar

• Odmiana czasownika „mieć” (niektóre formy):

• Odmiana czasownika „móc” (niektóre formy):

• Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -ado itp., w oksytańskim kończą się na -at: hiszp. elaborado, acompañado – oksyt. elaborat, acompanhat. Z kolei imiesłowy rodzaju żeńskiego zakończone w hiszpańskim na -ada itp., w oksytańskim mają tę samą końcówkę: hiszp. elaborada, acompañada – oksyt. elaborada, acompanhada.

• Zaimek osobowo-zwrotny se w języku oksytańskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

• Podobnie jak w hiszpańskim, w oksytańskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w oksytańskim -ment.
• Inne przysłówki:

Hiszpańskiej partykule przeczącej no odpowiada oksytańska pas, stawiana po czasowniku, gdy chodzi o zaprzeczenie orzeczenia.

• Początkowe h w słowach hiszpańskich zostaje pominięte w odpowiednikach oksytańskich o ile w łacińskich źródłosłowach jest h: hiszp. human – oksyt. uman (łac. humanus)
• Hiszpańskiej literze j:
  • odpowiada w słowach oksytańskich lh z reguły tam, gdzie w łacińskich źródłosłowach jest li: hiszp. hijo – oksyt. filh (łac. filius).
• Hiszpańskiej literze ñ odpowiada w słowach oksytańskich nh: hiszp. puño – oksyt. ponh.

• Przyrostki:

• Oksytańska Wikipedia

• Diccionari general occitan (Słownik języka oksytańskiego)
• Minirozmówki oksytańskie (także audio)