Cis (roślina)
Cis (Taxus) – rodzaj roślin z rodziny cisowatych (Taxaceae).
 Cis pospolity | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
cis |
| Nazwa systematyczna | |
| Taxus L. Sp. Pl. 1040. 1753[2] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Pojawił się na Ziemi w środkowym lub późnym dewonie, ok. 400-350 mln lat temu. Na początku trzeciorzędu, jakieś 65 mln lat temu, występowało już 5 gatunków cisa[4]. Dziś w jego obrębie wyróżnia się 7[5]–9[6] mało zróżnicowanych gatunków, na tyle do siebie podobnych, że przez niektórych systematyków opisywane są jako podgatunki w ramach jednego gatunku – cisa pospolitego[7]. Rośliny te występują w Europie, północnej, wschodniej i południowo-wschodniej Azji, północno-zachodniej Afryce oraz Ameryce Północnej (na południu sięgając po Salwador)[8]. W Polsce rośnie w naturze tylko jeden gatunek – cis pospolity (Taxus baccata)[9].
Cisy są krzewami i drzewami zazwyczaj dwupiennymi[5], pozbawionymi żywicy[7]. Rosną w różnych typach lasów, choć zwykle liściastych i jako podszyt, czasem tworzą lite drzewostany[10]. Wszystkie gatunki z rodzaju są trujące z powodu zawartości w roślinach (z wyjątkiem osnówek) alkaloidu taksyny (są szczególnie toksyczne dla koni i bydła, ale owce i jelenie zgryzają je bez szkody[10]). Cisy zawierają także diterpen o nazwie paklitaksel, zwany też taksolem, będący lekiem przeciwnowotworowym. Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, także ich mieszańce, wyróżnia się setki odmian uprawnych[8]. Drewno jest ciężkie, twarde, o kolorze czerwonobrunatnym i z tych względów poszukiwane jako surowiec snycerski i meblarski[11]. W przeszłości było cenionym surowcem do wyrobu łuków[10]. Osnówki otaczające nasiono są jadalne, ale same nasiona są trujące[10].
Morfologia
edytuj- Pokrój
- Zimozielone krzewy i drzewa o korze czerwono zabarwionej i odpadającej płatami[7]. Osiągają do 26 m wysokości i zwykle są to rośliny rozłożyste, o szeroko rozpościerających się konarach[10].
- Liście
- Ułożone pozornie dwurzędowo – w jednej płaszczyźnie (ich nasady ułożone są na pędzie skrętolegle). Równowąskie (osiągają 1–3 mm szerokości[10]), osadzone są na krótkich ogonkach. Płaskie, ale często wygięte. Od spodu z dwoma paskami aparatów szparkowych w kolorze żółto-zielonym lub szaro-zielonym[5][7], od góry ciemnozielone[10].
- Organy generatywne
- Szyszki męskie są drobne (do 4 mm długości)[10], kuliste, żółtawe i pojawiają się pojedynczo w kątach liści na dolnej stronie pędów. Dojrzałe rozchylają łuski ukazując od 4 do 16 mikrosporofili zawierające po 6–8 worków pyłkowych ułożonych w kręgi. Strobil żeński okryty łuskami zawiera tylko jeden zalążek. Po zapyleniu rozwija się pojedyncze nasiono otoczone z boków kubkowatą i mięsistą osnówką[5][7][8]. Jest ona czerwono zabarwiona, mięsista, słodkawa i lepka[10].
Systematyka
edytujJeden z rodzajów rodziny cisowatych (Taxaceae). Wykaz gatunków[6]:
- Taxus baccata L. – cis pospolity
- Taxus brevifolia Nutt. – cis krótkolistny
- Taxus canadensis Marshall – cis kanadyjski
- Taxus cuspidata Siebold & Zucc. – cis japoński
- Taxus floridana Nutt. ex Chapm.
- Taxus fuana Nan Li & R.R.Mill
- Taxus globosa Schltdl.
- Taxus sumatrana (Miq.) de Laub.
- Taxus wallichiana Zucc. – cis Wallicha
- Taxus × media Rehder – cis pośredni
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
- ↑ a b c M.J.M. Christenhusz i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-22].
- ↑ Maria Ziółkowska: Gawędy o drzewach, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988, ISBN 83-205-4053-4, s. 49-55
- ↑ a b c d John Silba: Encyclopaedia Coniferae. Harold N. Moldenkeand, Alma L. Moldenke, 1986, s. 205, seria: Phytologia Memoroirs VIII.
- ↑ a b Taxus. [w:] The Plant List [on-line]. The Kew Gardens. [dostęp 2011-11-18]. (ang.).
- ↑ a b c d e Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c Taxus. [w:] The Gymnosperm database [on-line]. [dostęp 2011-11-18]. (ang.).
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 191, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 52. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ Czesław Jura & Halina Krzanowska, 1998: Encyklopedia biologiczna. Hasło "Cis" (Bogdan Zemanek). Wydawnictwo OPRES, Kraków.