Baza Armii Polskiej na Wschodzie

W ramach reorganizacji Armii Polskiej na Wschodzie w marcu 1943, prowadzono prace studyjne i w ich efekcie pod koniec marca przedstawiono wniosek o rozdzielenie APW na dwie części. Część dowództwa miała się zajmować sprawami oddziałów liniowych, bojowych armii, ich wyszkoleniem, organizacją i zgrywaniem. Druga część dowództwa sprawami administracyjnymi, zaopatrzeniowymi i terytorialnymi^[1]. 4 maja 1943 został wydany rozkaz dowódcy APW L.dz.1050/I/Tj./43 o podziale dowództwa Armii Polskiej na Wschodzie na Dowództwo APW i Dowództwo Bazy i Etapów APW. W następnych dniach wydano rozkazy - instrukcje L.dz.1049/I/Tj./43 z dnia 5 maja 1943 i L.dz.1074/I/Tj./43 z dnia 6 maja 1943. W myśl obowiązujących rozkazów Dowództwu Bazy i Etapów APW podlegały:

• 7 Zapasowa Dywizja
• Centrum Wyszkolenia Armii
• Rejony Etapowe
• Ośrodek Zborny Armii.

W zakresie obowiązków i odpowiedzialności Dowódcy Bazy i Etapów APW było: szkolenie uzupełnień, dbanie o bezpieczeństwo i dyscyplinę, zaopatrzenie, stan higieny i lecznictwo. Etat Dowództwa BiE APW to; 179 oficerów, 153 podoficerów, 114 szeregowców, 69 ochotniczek PSK^[2]. Faktyczne rozpoczęcie funkcjonowania dowództwa Bazy i Etapów rozpoczęło się 18 maja 1943. Miejscem stacjonowania Dowództwa BiE APW był garnizon Quizil Ribat. Dowódcą został mianowany gen. bryg. Józef Wiatr. Wcześniej postawione zadania uzupełnił podczas swojej wizyty w APW Naczelny Wódz gen. broni Władysław Sikorski w czerwcu 1943 o następne zadania, to jest o wysoki poziom wyszkolenia oddziałów zapasowych i funkcjonowanie CWA oraz o szkolenie kadry potrzebnej do powojennego odbudowania zniszczonego wojną kraju. Po utworzeniu Dowództwa BiE dokonano niezbędnych zmian organizacyjnych w podległych dowództwu bazy jednostkach^[3].

Na podstawie wytycznych NW gen. broni Władysława Sikorskiego, z końca czerwca 1943 wprowadzono reorganizację w składzie APW. Z dniem 21 lipca 1943 z części bojowej APW niezbędnych służb sformowano i wyodrębniono II Korpus Polski w myśl rozkazu Dowództwa APW L.dz.226/Tj./S.S.(SD)43 z 6 lipca 1943. Następnie zgodnie z tym rozkazem, dokonano również zmian w składzie dowództwa Bazy i Etapów APW oraz podległych jej oddziałów:

Dowództwo Bazy i Etapów Armii:

• dowódca
• zastępca dowódcy
• szef sztabu
• kwatermistrz
• oficer do zleceń
• Biuro Motoryzacji
• szef Duszpasterstwa Bazy
• szef 13 Sądu Polowego
• szef Służby Zdrowia
• Główna Inspektorka PWSK
• dowódca Żandarmerii
• szef Służby Zaopatrywania i Transportu
• szef Służby Materiałowej
• szef SWEM
• szef Intendentury
• dowódca Wojsk Łączności
• szef Saperów
• Biuro Pomocy Rodzinom Wojskowym i Jeńcom Wojennym
• oficer informacyjny
• Wydział Wyszkolenia i Referatu Junaków
• Referat Propagandy i Kultury
• Referat Historyczny i Biuro Dokumentów
• Wydział Organizacyjny
• Referat Personalny Oficerów
• Wydział Administracji Rezerw
• komendant Kwatery Głównej.

Doprecyzowano zadania postawione przed Dowództwem Bazy i Etapów APW, którymi były: odpowiedzialność za szkolenie oficerów, podoficerów i szeregowców dla APW i 2 KP, wysyłanie uzupełnień do 2 KP, administrowanie szeregowymi i ochotniczkami PSK w składzie Bazy, prowadzenie całościowej ewidencji dla całej APW. Dodatkowo Dowództwo BiE: odpowiadało za szkolenie oficerów stanu nieczynnego i bezterminowo urlopowanych w zakresie wojskowym i techniczno-administracyjnym, dbanie o bezpieczeństwo, dyscyplinę, zaopatrzenie jednostek wchodzących w skład Bazy.

Podlegały dowództwu Bazy i Etapów APW:

• 7 Zapasowa Dywizja
• Centrum Wyszkolenia Armii
• Ośrodek Zborny Armii
• rejony etapowe
• Komenda Uzupełnień nr 3
• Ośrodek Zapasowy PWSK
• organa wykonawcze służb na obszarze Bazy^[4].

2 sierpnia 1943 została potwierdzona obsada tymczasowa kluczowych stanowisk w APW, w tym w Dowództwie Bazy i Etapów APW, na mocy zarządzenia NW L.dz.5004/40/O.V./Tjn./43:

• dowódca gen. bryg. Józef Wiatr
• zastępca dowódcy - gen. bryg. Tadeusz Kossakowski
• szef sztabu - płk dypl. Hugon Zallmann
• dowódca 7 Dywizji Zapasowej - płk Alfred Schmidt
• komendant CWA - płk Wincenty Kurek^[5].

W czerwcu zgodnie z zapowiedziami władz brytyjskich miała zostać przeprowadzona ewakuacja drogą kołową z Iraku do Palestyny, wychodząc naprzeciw tym zadaniom dokonano reorganizacji i zmian organizacyjnych jednostek podległych Bazie i wyodrębniono szereg pododdziałów takich jak: 3 i 5 kompanie transportowe, 316 i 317 kompanie transportowe PWSK, 363 kompania ratownicza, kompania obsługi dywizjonu lotniczego i polskiej stacji meteorologicznej, 285 i 386 etapowe plutony łączności. Część oddziałów i pododdziałów rozwiązano, w tym: dowództwo etapowych oddziałów saperów, 305 kompanię budowlaną, 321 główną składnicę zaopatrzenia, dowództwo oddziałów etapowych oddziałów zaopatrywania i transportu, gołębnik polowy, 319 kompanię transportową PWSK. Zmniejszono etaty i przeorganizowano: 12 etapowy batalion łączności w 12 etapową kompanię łączności, 306 warsztat saperski w 306 pluton parkowy saperów, a 320 kompanię transportową PWSK w zapasową kompanię transportową Ośrodka Zapasowego PWSK^[6].

W ślad za zapowiedziami wysłano do Palestyny grupy kwaterunkowe, celem ustalenia i przygotowania obozów dla jednostek. W trakcie prowadzonej organizacji została również przeprowadzona zmiana dyslokacji z garnizonu w Quizil Ribat w Iraku do obozów wojskowych w Palestynie. Dyslokacja odbyła się w dwóch rzutach, podróż kołowa trwała około pięciu dób. W myśl wydanych rozkazów z 29 czerwca 1943 pierwszy rzut wyjechał 2 lipca 1943. Obozami docelowymi były: Rehovoth, Al-Mughar, Yibna, Gedera, Bashit, Kefer Bill, Kefer Witkin i Sarafand. Wyjazdami kierowało Dowództwo Rejonu Etapowego Irak, a przyjęciami Dowództwo Rejonu Etapowego Palestyna^[7].

Z uwagi na przygotowania do wysłania 2 Korpusu Polskiego na front w basenie Morza Śródziemnego, w myśl instrukcji Naczelnego Wodza z dnia 19 września 1943 celem dostosowania do etatów brytyjskich dokonano reorganizacji organów dowodzenia APW. W związku z tym z dniem 24 września 1943 rozwiązano Dowództwo Bazy i Etapów APW. Jego kompetencje rozdzielono na dowództwo APW, do jej poszczególnych agend, a funkcje terytorialne do Dowództw Rejonów Etapowych Irak, Palestyna, Egipt oraz Komendę Placu Teheran. Nadwyżkę personalną przekazano do Ośrodka Zapasowego Armii^[8].

Baza 2 Korpusu została utworzona na podstawie wydanych w dniu 25 listopada 1943 przez Naczelnego Wodza, gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego Wytycznych organizacyjnych dla Armii Polskiej na Wschodzie^[9], L.dz.800/Org./Tjn./43^[10]. Ponadto w rozkazie Dowództwa APW Ldz. 420/Tjn./SD/43 z dnia 27 listopada 1943 uszczegółowiono sposób formowania Bazy Korpusu, formowano ją w oparciu o dowództwo 7 Zapasowej Dywizji i jej oddziały. Sformowana na nowo Baza składała się z:

• Ośrodka Uzupełnień Piechoty (dowództwo 7 Zapasowej Brygady Strzelców)
• Zapasowego batalionu czołgów
• Domu Ozdrowieńców
• Sekcji Informacyjnej i Bezpieczeństwa
• plutonu łączności z sekcją dalekiego zasięgu
• trzech komend placu
• trzech placówek służby ruchu
• Stacji Zbornej z kompanią przejściową
• ekspozytury Komendy Uzupełnień nr 3 z komórką ewidencji szeregowych
• organów Propagandy i Oświaty
• 1 kompanii wartowniczej
• ekspozytury 12 Sądu Polowego
• plutonu żandarmerii.

Baza Korpusu podlega dowódcy 2 KP, przez Kwatermistrza 2 KP. Dowódca Bazy Korpusu został płk Alfred Schmidt. Zadaniem Bazy 2 Korpusu było: organizowanie szkoleń i wysyłanie uzupełnień do 2 KP, dowodzenie jednostkami służb i oddziałów wchodzących w skład lub przydzielonych osobnymi rozkazami w skład Bazy. Prowadzenie poboru i szkolenia poborowych oraz ochotników. Zapewnienie bezpieczeństwa i dyscypliny, zaopatrzenia i opieki nad żołnierzami. Kierowanie komendami lokalnymi, placówkami służby ruchu na obszarze Bazy^[11].

Po rozmowach Naczelnego Wodza PSZ i Dowódcy APW z wojskowymi władzami brytyjskimi obszaru Śródziemnomorskiego Teatru Działań Wojennych uzgodniono sposób i kolej przerzucenia 2 Korpusu Polskiego na front do Włoch. Dodatkowo omówiono kolejną reorganizację APW wraz z kolejnością wyjazdu jednostek tyłowych. Po stosownych uzgodnieniach i analizie własnych zasobów Dowódca APW wydał rozkaz L.dz.560/Tjn./SD/43 z dnia 4 stycznia 1944, którym powołano Wysuniętą Bazę Armii Polskiej na Wschodzie. Wysunięta Baza APW miała skupiać jednostki I i II rzutu APW, które miały być przesunięte w ślad za 2 KP do Włoch. Dowództwo Wysuniętej Bazy APW sformowano z personelu i etatów Dowództwa APW. W skład WB APW miały wejść jednostki dotychczas wchodzące w skład Bazy Korpusu, w tym: 7 Zapasowa Dywizja, Centrum Wyszkolenia Armii, szpitale oraz pododdziały broni i służb armii. Na dowódcę bazy wyznaczono gen. bryg. Mariana Przewłockiego. Dowódca bazy podlegał bezpośrednio dowódcy 2 Korpusu Polskiego, gen. dyw. Władysławowi Andersowi, który zachował stanowisko dowódcy armii. Dowódca Wysuniętej Bazy APW posiadał bezpośrednio podległy sobie personel w składzie 9 oficerów i 15 szeregowych. W sprawach kwatermistrzowskich i bezpieczeństwa korzystał ze sztabu 7 Zapasowej Dywizji^[12].

Baza została przewieziona w marcu i kwietniu 1944 na terytorium Włoch, do m. Mottola położonej około 12 km na zachód od portu Taranto oraz San Basilio.

Naczelny Wódz PSZ rozkazem L.dz. 798/Tjn./Org./44 z dnia 3 lipca 1944 roku punktem II.A.2 dokonał przemianowania i reorganizacji Armii Polskiej na Wschodzie i zarazem uporządkowania dowodzenia i zmian nazw. Mianowicie z datą 7 lipca 1944 nadał nowy status Wysuniętej Bazie Armii, która stała się Bazą 2 Korpusu Polskiego, a dowódca Bazy podlegał bezpośrednio dowódcy 2 Korpusu.

Baza łączyła w sobie funkcje:

• jednostki zapasowej i szkolnej II Korpusu Polskiego (7 Dywizja Piechoty),
• jednostki szkoleniowej armii (Centrum Wyszkolenia Armii),
• bazy mobilizacyjnej dla nowo formowanych wielkich jednostek, oddziałów i pododdziałów 2 KP,
• bazy szpitalnej armii (szpitale wojenne, dom ozdrowieńców),
• bazy materiałowo-technicznej i przesyłowo-transportowej, której głównym zadaniem było utrzymanie stałego przepływu ludzi (uzupełnień) i materiałów między 2 KP a drugim i trzecim rzutem armii,
• bazy socjalno-wypoczynkowej (ośrodek wypoczynkowy, hotele oficerskie i żołnierskie, kantyny PWSK, kina, teatry, sport),
• okręgu etapowego (komendy placu).

Rola bazy wzrosła po zakończeniu działań wojennych, kiedy trafiły do niej liczne rzesze jeńców wojennych i robotników przymusowych. Przez cały okres powojennego pobytu 2 Korpusu Polskiego we Włoszech dowództwo bazy korpusu znajdowało się w Mottoli, a jej poszczególne jednostki rozlokowano na południu Półwyspu Apenińskiego w rejonie Matera-Taranto-Lecce^[13]

• Dowództwo na dzień 17 I 1944^[14]
  • dowódca bazy
    • gen. bryg. Marian Przewłocki (VI 1944 – III 1947)
    • płk sap. Jerzy Sochocki (III - V 1947)
  • inspektor Szpitalnictwa Naczelny Chirurg – gen. bryg. dr Bolesław Szarecki
  • szef Służby Sprawiedliwości - płk aud. Stanisław Rohm
• Sztab
  • szef sztabu – ppłk dypl. Wilhelm Wilk-Leśniak
  • Oddział Służby Sztabu
  • Oddział Wyszkolenia
  • Oddział Informacji
  • Oddział Propagandy i Kultury - rtm. Józef Czapski
• Kwatermistrzostwo
  • kwatermistrz – ppłk int. Stanisław Żelaski
  • dowódca Żandarmerii - ppłk Edward Czuruk (1945-1946)
• Inspektorat Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet
  • inspektorka PWSK - płk Bronisława Wysłouch z Szabatowskich
  • kierowniczka Biura Inspektoratu PWSK - kpt. M. Masztak-Olechowicz
• 7 Dywizja Piechoty
• Centrum Wyszkolenia Armii
• Centrum Wyszkolenia Wojsk Pancernych (od stycznia 1945) komendant ppłk Stanisław Szostak
• Ośrodek Wyszkolenia Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet w Matera (utworzony 24 marca 1945):
  • Szkoła Podchorążych Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet
• 1 Szpital Wojenny
• 2 Szpital Wojenny
• 3 Szpital Wojenny
• Dom Uzdrowieńców
• ekspozytura 12 Sądu Polowego - mjr Władysław Sobotkowski
• czołówka 101 Głównej Poczty Polowej
• 5 kompania wartownicza
• 384 etapowa kompania łączności
• 1 etapowy pluton żandarmerii
• ekspozytura Komendy Uzupełnień nr 3 - mjr Benedykt Matarewicz
• Referat Personalny Oficerski - ppłk Ludwik Dudek
• Referat Administracji Rezerw - mjr Julian Skąpski.

• 3 Brygada Strzelców Karpackich,
• 4 Wołyńska Brygada Piechoty,
• 3 (14) Wielkopolska Brygada Pancerna,
• 16 Pomorska Brygada Piechoty
• Batalion Commando formowany od 15 sierpnia 1944 na bazie 1 samodzielnej kompanii komandosów, a z dniem 6 listopada 1944 przemianowany na 2 batalion komandosów zmotoryzowanych,
• 8 Pomorski pułk artylerii lekkiej
• 12 pułk artylerii ciężkiej,
• 13 pułk artylerii ciężkiej.

• Wiesław Caban: Wiesław Caban, Józef Smoliński, Jakub Żak: Mity i legendy w polskiej historii wojskowości. T. 2. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2014. ISBN 978-83-7133-590-7.
• Bartosz Janczak: Organizacja i wyszkolenie Armii Polskiej na Wschodzie w latach 1942-1944. Łódź-Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi, 2023. ISBN 978-83-8229-867-3.
• Zbigniew Wawer: Monte Cassino. Walki 2 Korpusu Polskiego. Warszawa: Bellona S.A., 2009. ISBN 978-83-11-11519-4.
• Piotr Żaroń, Armia Polska w ZSRR, na Bliskim i Środkowym Wschodzie, Warszawa 1981.
• Witold Biegański, Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, tom 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie, Warszawa 1967.
• Michał Polak, Logistyczne zabezpieczenie działań 2 Korpusu Polskiego (grudzień 1944 – kwiecień 1945), Przegląd Historyczno-Wojskowy, Nr 4 (209), Warszawa 2005.
• Maciej Zajączkowski, Sztylet Komandosa, Warszawa 1991.