Akitu

Tygrys i Eufrat nie miały regularnych faz przyboru i opadania wody, co nie pozwalało na wyznaczanie dokładnego kalendarza świąt w Mezopotamii. Dlatego najwcześniejsze pomiary czasu prowadzono, obserwując powtarzalne co roku zmiany w przyrodzie: odradzanie się jej na wiosnę i umieranie na skutek upalnego lata. Zjawiska te łączono z działaniem sił nadnaturalnych, co z kolei prowadziło do ustalenia i utrwalenia określonych obrzędów, mających za zadanie złagodzenie krytycznych momentów zmian w naturze i wsparcie ich przebiegu^[2].

Tradycja obchodzenia początku roku wywodziła się z czasów Sumeru, gdy nowy rok kalendarzowy rozpoczynał się świętem zagmu, podczas którego opiekun i najwyższe bóstwo lokalnego panteonu symbolicznie potwierdzało swoje prawo do władzy. W okresie III dynastii z Ur i władców okresu Isin-Larsa w trakcie zagmu świętowano misteria zaślubin Inanny z królem. Akitu w czasach sumeryjskich uchodziło za drugie co do ważności święto, które obchodzono co pół roku^[3]: wiosną w miesiącu nisannu, gdy przyroda rozkwitała, oraz jesienią w miesiącu taszritu (wrzesień–październik) po zebraniu plonów z pól^[2]. Wraz z formowaniem się państwa babilońskiego zacierały się różnice pomiędzy zagmu i wiosennym akitu^[3].

Początkowo święto noworoczne miało charakter naturalistyczny i było związane z kultem odradzającej się przyrody. Obchody Nowego Roku były podzielone na dwa etapy. W pierwszym rozpaczano nad śmiercią natury, w drugim – radowano się z jej zmartwychwstania. Gdy na panteonie babilońskim zasiadł Marduk, do obchodów Nowego Roku włączono uroczystości na jego cześć. Aby pogodzić obie praktyki religijne, podczas uroczystości aranżowano zniknięcie Marduka, a po jego odnalezieniu urządzano radosną procesję do bit akiti („dom święta akitu”), od której pochodzi nazwa święta. Oprawę dla obchodów stanowiły inscenizacje o charakterze religijnym, nawiązujące do mitycznych opowieści o życiu Marduka^[4].

W najstarszej swej fazie akitu było świętem rolników. Rytuały religijne podczas jego obchodów miały zapewnić bogate plony na przyszły rok. W różnych ośrodkach sumeryjskich obrzędy prawdopodobnie niewiele różniły się od siebie. W państwie babilońskim dla rolników święto w dalszym ciągu posiadało swoje pierwotne znaczenie, a rytuały miały zapewnić dobre plony na przyszły rok. W miastach natomiast główny nacisk został położony na ceremonię określenia losów, wyznaczoną na dwunasty dzień miesiąca nisannu^[5]. Odkąd Marduk został naczelnym bóstwem panteonu babilońskiego, obchody akitu w stolicy stały się wzorem dla obrzędów w całej Mezopotamii. Jedenaście dni uroczystości było poświęconych inscenizacjom religijnym, nawiązującym do cyklicznych zmian pór roku.

Babilońskie obchody święta akitu odbywały się w stolicy państwa – Babilonie. Większość rytuałów i obrzędów miała miejsce w E-sagili – położonym w centrum miasta naprzeciw ziguratu E-temenanki kompleksie świątynnym boga Marduka. To tu znajdowała się E-umusza („dom rozkazu”)^[6], główna cella najwyższego boga, a także liczne kaplice i celle poświęcone innym bóstwom z panteonu babilońskiego^[7]. Ważną rolę w obrzędach zajmowała też inna świątynia, zwana bit akiti, która znajdowała się poza murami miasta. E-sagilę z bit akiti łączyła droga procesyjna, która wiodła m.in. przez Bramę Isztar.

Aby święto akitu mogło się odbyć, udział w nim musiał wziąć władca, którego obecność była niezbędna przy odprawianiu wielu rytuałów. To on musiał m.in. dokonać rytuału qātē Bēl ṣabātum („ujęcie dłoni Marduka”) i poprowadzić jego posąg w czasie procesji^[8]. Znany jest przypadek jednego z królów babilońskich, który, nie mogąc uczestniczyć osobiście w święcie akitu w Harranie, wysłał tam w zastępstwie swą szatę^[9]. Święto akitu nie mogło odbyć się także bez posągu naczelnego bóstwa narodowego, na przykład, gdy posąg Marduka został zabrany z Babilonu do Asyrii jako łup wojenny w 689 roku p.n.e., obchody święta zawieszono na dwadzieścia lat do czasu, aż posąg ten został zwrócony:

Święto akitu celebrowane było nie tylko w świątyniach, ale też i na ulicach, gdzie udział w obchodach brali mieszkańcy^[2]. Był to dla nich okres radości i zabawy, na co wskazywać mogą chociażby imiona nadawane przez Babilończyków dzieciom, jak na przykład, Akītum-rešat („święto akitu jest wesołe”)^[11]. Wiadomo, że czwarty, ósmy i jedenasty nisannu były dniami wolnymi od pracy, a sprawowanie sądów było zawieszone na czas trwania święta^[7]. Ze wzmianki w Eposie o Gilgameszu wnioskuje się, iż był to czas, kiedy mieszkańcom miasta władca nie szczędził ani jedzenia, ani napitków:

 

Wiedza o obchodach babilońskiego święta akitu jest fragmentaryczna. Z różnych sumeryjskich i akadyjskich tekstów, inskrypcji królewskich, tekstów mitologicznych, dokumentów administracyjnych i materiałów porównawczych, dotyczących innych starożytnych świąt bliskowschodnich, uczonym udało się zrekonstruować prawdopodobny przebieg tego święta.

O rytuałach pierwszego dnia akitu wiadomo jest niewiele. Według jednego fragmentarycznie zachowanego rytuału kapłan świątyni E-sagila mubannu musiał wstać o świcie, wziąć drewniany klucz, a następnie udać się do Wzniosłej Bramy (nazwa jednej z bram w świątyni), by przeprowadzić tam pewien rodzaj rytuału związanego z wodą. Uroczystości drugiego dnia nisannu rozpoczynały się od rytuału oczyszczenia dwie godziny przed świtem. Kapłan świątyni E-sagila šešgallu musiał wstać dwie godziny przed wschodem słońca, obmyć się wodą z rzeki, włożyć lniane szaty, a następnie wyrecytować hymn do Marduka zwany Sekretem E-sagili^[13]. Następnie otwierał bramy świątyni. W tym czasie kapłani erib biti przeprowadzali swe rytuały przed posągami Marduka i jego małżonki. Potem swe obowiązki rozpoczynali kapłani narum i śpiewacy kultowi kalu.

Uroczystości trzeciego dnia nisannu zaczynały się podobnie jak dnia poprzedniego. Kapłan šešgallu wstawał dwie godziny przed świtem, brał rytualną kąpiel w rzece, recytował modlitwę do Marduka, a następnie otwierał bramy świątyni^[14]. Następnie trzy godziny po wschodzie słońca do E-sagila przybywali złotnik i cieśla, którym kapłani składali zamówienie na dwie rzeźby: jedną z cedru i jedną z tamaryszku. W celu ich przyozdobienia rzemieślnicy dostawali ze skarbca świątynnego złoto i kamienie szlachetne (szóstego dnia nisannu obie figurki były rytualnie palone). Czwartego dnia nisannu kapłan šešgallu wstawał dwie godziny przed świtem, brał rytualną kąpiel w rzece, rozsuwał zasłony, za którymi stały posągi Marduka i jego małżonki, i recytował przed nimi modlitwę šuilla^[15]. Następnie udawał się na Wzniosły Dziedziniec, gdzie trzykrotnie błogosławił E-sagilę. Późnym wieczorem kapłan šešgallu recytował przed posągiem Marduka w jego celli E-umusza cały epos Enuma elisz^[16][17]. Marduka w tym dniu wielbiono szczególnie, gdyż jako najwyższe bóstwo i właściciel tablic losu me był władny, by swoją twórczą siłą nie dopuścić do powrotu chaosu sprzed stworzenia człowieka^[18]. Podczas recytacji kapłani zasłaniali koronę Anu i tron Enlila^[16]. W tym czasie król udawał się do babilońskiej świątyni boga Nabu, gdzie otrzymywał „berło królestwa”, by następnie wyruszyć z procesją do świątyni E-zida w Borsippie po posąg boga Nabu^[17].

Dwie godziny po wschodzie słońca piątego dnia dokonywano rytualnego oczyszczenia E-sagili: kapłan-egzorcysta maszmaszu skrapiał jej wszystkie ściany wodą z Eufratu i Tygrysu, a następnie obchodził całą świątynię, bijąc w święty bębenek, by dźwiękiem odstraszyć i przepędzić złe duchy^[19]. W inny sposób oczyszczano kaplicę Nabu: drzwi smarowano żywicą cedrową, w środku okadzano. Egzorcysta natomiast odmawiał zaklęcia i jednocześnie obcierał świątynię zakrwawionym ciałem owcy, której uprzednio nasz-patri (kapłan zarzynający zwierzęta ofiarne) obciął głowę. Po dokonaniu egzorcyzmów oprawca z głową owcy i egzorcysta z jej ciałem szli nad rzekę. Tam zwróceni twarzą ku zachodowi wrzucali je do wody i udawali się na wieś, by tam czekać na zakończenie akitu, gdyż tabu nie pozwalało im na dalszy udział w celebracji. Šešgallu, który miał zakaz oglądania rytuału oczyszczania przybytku Nabu, trzy godziny i jeden kwadrans po wschodzie słońca rozkazywał rzemieślnikom, by wynieśli ze skarbca Marduka Złote Niebo – baldachim – i zakryli nim kaplicę syna Marduka. Czynnościom tym towarzyszyły inwokacje katarktyczne^[20].

Šešgallu nakrywał stół ofiarny dla Marduka i na jego cześć dokonywał libacji winem. Przygotowywany był też posiłek dla boga Nabu, którego posąg przypłynąć miał tego dnia w barce procesyjnej z Borsipy do Babilonu^[19]. Posiłek wraz ze stołem był przenoszony nad rzekę. Przybycie barki procesyjnej boga Nabu do Babilonu było wielkim wydarzeniem, któremu towarzyszyć musiały parada i wielkie tłumy mieszkańców. Wraz z posągiem Nabu barką przybywał też król, który prowadził następnie ten posąg w procesji do E-sagili. Tam król oddawał kapłanowi swoje insygnia oraz harpe – wynoszono je do sanktuarium wewnętrznego – i zasiadał na krześle przed posągiem Marduka. Šešgallu wymierzał władcy policzek, który miał na celu wymuszenie jego klęknięcia i rozpoczęcia spowiedzi negatywnej. Najwyższy kapłan zapewniał króla o wysłuchaniu jego modlitwy i udzielał mu błogosławieństwa. Zwracał także odebrane insygnia i harpe, po czym ponownie uderzał władcę w policzek, zmuszając króla do płaczu, co było znakiem przychylności Marduka. O zachodzie słońca šešgallu robił wiązkę o długości trzech łokci z czterdziestu trzcin i liścia palmy. Na dziedzińcu wykopywał dół, do którego wkładał wiązkę, miód, śmietanę i olej. Nad dół przeprowadzał białego byka. Król tymczasem rozpalał w jamie ognisko. Rytuał ten kończył się modlitwą do oświetlającego ciemności byka Aru. Tymczasem w mieście wśród mieszkańców narastał niepokój z powodu przekonania, że Marduka, któremu synkretyczne tendencje religii babilońskiej przypisywały cechy boga wegetacji Tammuza, uwięziono w zaświatach. Uważano, że dlatego kraj został dotknięty przez suszę, a przyroda umarła. Odbywały się więc inscenizacje walk z siłami zła^[21].

Szóstego dnia inne posągi bóstw z sąsiednich miast przybywały barkami do Babilonu. Posągom tym towarzyszyli najprawdopodobniej wysocy urzędnicy, kapłani i dygnitarze. Przed posąg boga Nabu były przynoszone dwie figurki wykonane trzeciego dnia świąt^[22]. Następnie odbywał się nie do końca zrozumiany rytuał, w którym ich głowy były uderzane (lub ścinane), po czym figurki te wrzucano do ognia. Nie wiadomo, co działo się siódmego dnia świąt, gdyż nie zachował się żaden tekst opisujący rytuały^[23]. Zdaniem niektórych uczonych tego właśnie dnia posągi bóstw mogły być kąpane i ubierane w nowe szaty^[24].

Ósmego dnia nisannu w Sali Przeznaczenia ustawiano według rangi posągi przybyłych do E-sagila bóstw (pierwszeństwo po Marduku miał Nabu^[4]). Wierzono, że w ten sposób Marduk otrzyma siły, by na przyszły rok wyznaczyć pomyślne losy. Do Sali Przeznaczenia wchodził król z berłem i dotykał dłoni posągu naczelnego bóstwa^[25]. Zgodnie z wierzeniami babilońskimi to Marduk ustanowił władzę królewską i wyznaczył lugala na pośrednika pomiędzy bogami a ludźmi. Przez niego bóstwa obdarzały ludzkość swoimi łaskami i odbierały należne im ofiary^[26]. Ujmowanie dłoni Marduka przez króla symbolicznie przedłużało więc boską inwestyturę jego władzy^[27].

W dziewiątym dniu najprawdopodobniej miała miejsce uroczysta procesja bóstw z E-sagili do bit akitu. Pochód wyruszał z Nieskalanej Bramy (głównej bramy E-sagili), następnie drogą procesyjną docierał do Bramy Isztar, a stamtąd – dalej drogą procesyjną do nabrzeża. Tu posągi bóstw umieszczano na barkach i dalszą podróż do bit akiti odbywała się rzeką. Przed bit akiti odgrywano walkę Marduka i Tiamat, po czym urządzano ucztę. W trakcie pochodu posągi bóstw, ubrane w najpiękniejsze i najbogatsze szaty, jechały ustawione na specjalnie przygotowanych rydwanach^[28]. Kolejność bóstw była ściśle określona. Procesję otwierał król, który pełnił jednocześnie funkcję mistrza ceremonii. Zaraz za nim jechały posągi Marduka i jego małżonki, następnie – posągi kolejnych bóstw. Na końcu maszerowali kapłani, a za nimi – muzykanci, śpiewacy i tancerze^[29].

Na dziesiąty dzień uczestnicy powracali do E-sagila. Podczas gdy w Sali Przeznaczenia trwała uczta, w ozdobionej gigunu (zielenią) komnacie na jednym ze stopni zigguratu dokonywał się akt hierogamii, który miał zapewnić urodzaj na przyszły rok^[30]. Zaślubin dokonywała boska para pod postacią przyniesionych w procesji posągów. Zdarzało się także, że bóstwa były reprezentowane przez najwyższych kapłana i kapłankę^[4].

Jedenastego dnia nisannu odbywały się w Sali Przeznaczenia obrady bóstw. W tym czasie na zewnątrz powtarzano rytuały z ósmego i dziesiątego dnia świąt. Obrzędy po raz kolejny upamiętniały dwa zgromadzenia bogów babilońskich sprzed uporządkowania chaosu i przypominały o celu istnienia człowieka: ponieważ w religii babilońskiej głównym zadaniem ludzi było dostarczanie bogom pożywienia w postaci ofiar, ich losy zależały od tego, w jakim stopniu te obowiązki zostały wypełnione. Dzień ważenia losów był więc momentem przełomowym w życiu każdego Babilończyka. Aby nic nie zakłóciło jego przebiegu, a jednocześnie nie spowodowało katastrofy w przyrodzie, zapobiegawczo odprawiano także obrzęd przejścia^[5].

Dwunasty dzień nisannu był ostatnim dniem świąt. Tego dnia posągi bóstw były odprowadzane do swych miast^[4][31].

Lokalne święta akitu celebrowane były w wielu innych miastach Mezopotamii od III tysiąclecia p.n.e.^[32] Ich obchody w wielu wypadkach różniły się swą liturgią, obrzędami i rytuałami od obchodów babilońskiego akitu. Nie musiały też odbywać się w miesiącu nisannu. W jednym z listów Szamszi-Adada I do Jasmah-Adada znalezionych w Mari jest na przykład mowa o święcie akitu obchodzonym w miesiącu ajaru (kwiecień–maj)^[33]. Święto to w zależności od miasta mogło być poświęcone innym bogom. Z czasów Seleucydów zachował się na przykład tekst opisujący procesję boga Anu ze świątyni Bit resz (bīt rēš) do świątyni bit akiti w Uruk^[34]. Z innych źródeł wiadomo o świątyniach bit akiti bogini Isztar znajdujących się w miastach Milqia^[35] i Agade^[36]. W Asyrii świątynie bit akiti znajdowały się w Aszur (poświęcona bogu Aszurowi)^[37] i Niniwie (poświęcona bogini Isztar)^[38].

Uroczystości noworoczne obchodzono w większości miast starożytnej Mezopotamii. Akitu było jednym z elementów jednoczących mieszkańców tych obszarów pod względem kulturowym i religijnym, pomimo niestabilności panteonu bóstw w najdawniejszych czasach^[39]. O mocno utrwalonej tradycji święta świadczy udział w nim Kambyzesa po opanowaniu kraju przez Persów w 539 roku p.n.e. oraz odbudowanie przez Antiocha I Sotera E-sagila w III wieku p.n.e. prawdopodobnie w celu reaktywacji uroczystości^[40].

• J. Bidmead: The akītu festival. Religious continuity and royal legitimation in Mesopotamia. New Jersey: 2002. ISBN 1-931956-34-0.
• G. Contenau: Życie codzienne w Babilonie i Asyrii. Warszawa: 1963.
• A. R. George: House most high. The temples of ancient Mesopotamia. Winona Lake: 1993. ISBN 978-0-931464-80-5.
• Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: Historia starożytna. Wyd. 5. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2006. ISBN 83-7436-073-9. OCLC 749581552.
• E. O. James: Starożytni bogowie. Historia rozwoju i rozprzestrzeniania się religii starożytnych na Bliskim Wschodzie we wschodniej części basenu śródziemnomorskiego. Warszawa: 1970.
• Krystyna Łyczkowska, Krystyna Szarzyńska: Mitologia Mezopotamii. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1981. ISBN 83-221-0132-5. OCLC 830135002.
• Religie świata. Encyklopedia. red. J. Rawicz i in.. Kraków [s.a.]. ISBN 83-89651-96-3.
• H. W. F. Saggs: Wielkość i upadek Babilonii. Warszawa: 1973.
• The Assyrian dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago. red. A. L. Oppenheim i in.. T. 1: A. Cz. 1. Chicago: 1964.
• The epic of Gilgamesh. oprac. M. G. Kovacs. Stanford: 1989. ISBN 0-8047-1711-7.

• Akitu Festival. www.livius.org. [dostęp 2019-05-16]. (ang.).