Adam Stanisław Sapieha

Był synem arystokratów Leona i Jadwigi z Zamoyskich (córki Stanisława Kostki). Wczesne dzieciństwo spędził z matką w Paryżu. Od 1832 mieszkał w Galicji. W 1847 ukończył gimnazjum we Lwowie. Rozpoczął studia w Londynie, ale przerwał je wraz z wybuchem Wiosny Ludów, podczas której wrócił do ojca. Po wygaśnięciu rewolucji osiadł w Krasiczynie. W 1852 ożenił się z Jadwigą z Sanguszków, z którą miał dziewięcioro dzieci. Jednocześnie przez wiele lat miał romans z siostrą żony, Heleną Sanguszkówną.

Był członkiem pierwszej rady nadzorczej Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie od 1860 do 1864^[1].

Zaangażował się w uwieńczone sukcesem starania o autonomię Galicji. W 1861 został wybrany do Sejmu Krajowego z kurii wielkiej własności. W 1863 stał na czele Komitetu Obywatelskiego Galicji Wschodniej i odegrał poważną rolę w zmontowaniu wyprawy Antoniego Jeziorańskiego w Lubelskie. Podczas powstania styczniowego zaangażował się w propagowanie sprawy polskiej na Zachodzie. W tym czasie został naczelnikiem obwodów przemyskiego i sanockiego wobec braku odpowiednich kandydatów^[2]. Aresztowany przez Austriaków, zbiegł wkrótce z więzienia we Lwowie za granicę, gdzie w 1864 r. pełnił funkcję Komisarza Rządu Narodowego na Francję i Anglię.

W 1865 uzyskał amnestię od cesarza Franciszka Józefa i mógł wrócić do rodzinnego majątku. W 1868 ponownie wszedł do Sejmu Krajowego podczas wyborów uzupełniających. Prezentował program niepodległościowy w opozycji do ugodowego programu federacyjnego. W 1870 po raz kolejny odnowił swój mandat poselski. W 1872 wycofał się na pięć lat z czynnej polityki, na rzecz pracy organicznej. W latach 1877–1878 wystąpił jeszcze raz w sprawach konspiracji niepodległościowej związanej z wojną rosyjsko-turecką, w ramach Konfederacji Narodu Polskiego i tzw. Rządu Narodowego.

Po śmierci ojca w 1879 odziedziczył jego miejsce w Izbie Panów w Wiedniu. W 1883 wrócił także do Sejmu Krajowego. Wśród ziemian miał opinię „radykała”, a dla demokratów pozostawał „magnatem”.

W 1890 był właścicielem części dóbr tabularnych Borszczów^[3].

Był członkiem i działaczem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego, członkiem jego Komitetu (6 lutego 1860 – 24 czerwca 1874) jego wiceprezesem (20 czerwca 1874 – 18 czerwca 1875) oraz prezesem (18 czerwca 1875 – 30 czerwca 1900)^[4][5]. Był naczelnikiem rady zawiadowczej Krajowego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych w Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim^[6]. W 1880 stanął na czele spółki obywatelskiej, która wykupiła z rąk żydowskich Truskawiec „z zamiarem podniesienia upadającego zdrojowiska i zapewnienia mu pomyślnego rozwoju”^[7]. Do końca życia był prezesem lwowskiego Towarzystwa uczestników powstania 1863^[8].

Otrzymał honorowe obywatelstwa miast: Lwowa (4 października 1894), Przemyśla (11 października 1894), Gorlice (25 października 1894)^[9], Sanoka (29 listopada 1894, „za zasługi, trudy, zabiegi i pracę dla kraju i ojczyzny”)^[10][11], Brodów, Gródka (1894)^[12], Jarosławia (29 listopada 1894, „w uznaniu zasług położonych dla kraju, a szczególnie przez urządzenie wystawy krajowej”)^[13][14], Dobromila (ok. 1895)^[15], Jasła^[16], Buczacza, Kołomyi, Rzeszowa, Tarnopola, Trembowli, Czortkowa, Brzeżan (oba w 1894^[17]) i in.^[18]

Zmarł 21 lipca 1903 w Bad Reichenhall w Bawarii.

Twarz księcia Adama Stanisława nosi książę Witold na obrazie Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem

22 kwietnia 1852 poślubił księżniczkę Jadwigę Klementynę Sanguszko-Kowelską (1830–1918). Ich dziećmi byli:

• Władysław Leon (1853–1920), prapradziadek Matyldy, królowej Belgów, ożenił się z hr. Elżbietą Konstancją Potulicką
• Maria Jadwiga (1855–1929), żona hr. Stanisława Żółtowskiego
• Leon Paweł (1856–1893), ożenił się z ks. Teresą Elżbietą z Sanguszków-Kowelską
• Helena Maria (1857–1947), żona hr. Edwarda Adama Stadnickiego
• Paweł Jan (1860–1934), ożenił się z Matyldą Paulą Eleonorą z Windisch-Graetzów
• Jan Piotr (1865–1954), ożenił się z Alicją Probyn
• Adam Stefan (1867–1951), kardynał krakowski

Utrzymywał wieloletni romans ze swoją szwagierką, Heleną Sanguszkówną, w wyniku którego urodziło się dwoje dzieci: córkę oddano na wychowanie nieznanej rodzinie we Francji, syna (Jana Piotra ur. 1865)^[19] uznała za swojego i wychowywała jego żona Jadwiga.

•  
  Adam Stanisław Sapieha na litografii autorstwa Eduarda Kaisera z 1861 roku
•  
  Portret Adama Stanisława Sapiehy (studium do postaci Witolda w Bitwie pod Grunwaldem) autorstwa Jana Matejki z 1876 roku
•  
  Adam Stanisław Sapieha jako książę Witold (fragment obrazu Bitwa pod Grunwaldem), Jan Matejko.
•  
  Grobowiec Adama Sapiehy w Krasiczynie.
•  
  Adam Sapieha z żoną Jadwigą.
•  
  Adam Stanisław Sapieha, ok. 1865 r.

• Leon Gustaw Dziubiński: Poczet prezydentów, wiceprezydentów i obywateli honorowych miasta Lwowa. Lwów: 1896, s. 22–23.