Vorarlberg

Ten artykuł dotyczy kraju związkowego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Vorarlberg

kraj związkowy
Herb Flaga
Państwo	Austria
Siedziba	Bregencja
Kod ISO 3166-2	AT-8
Powierzchnia	2601,67 km²
Populacja (1 stycznia 2023) • liczba ludności	406 395[1]
• gęstość	156 os./km²
Położenie na mapie Austrii
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Vorarlberg (łac. Cisarulana, pol. dawniej Przedarulania) – najbardziej wysunięty na zachód kraj związkowy Austrii. Jego stolicą jest miasto Bregencja. Jako jedyny austriacki kraj związkowy należy w części do zlewiska Morza Północnego. Ustanowiony w 1923 herb kraju jest herbem hrabiów Montfort.

Vorarlberg ma zwarty kształt, a jego granice są w większości oparte na rzeźbie terenu. Na północy kraj związkowy graniczy z Niemcami, na wschodzie z krajem związkowym Tyrol, na południu ze Szwajcarią, na zachodzie – z Liechtensteinem i znów ze Szwajcarią.

Vorarlberg jest krajem górskim, w całości leży na obszarze Alp, a dokładniej – Alp Wschodnich. Północna granica kraju związkowego biegnie przez Alpy Bawarskie. Na południe od nich leży pagórkowata wyżyna Lasu Bregenckiego. Południowa część kraju leży w Północnych Alpach Wapiennych, których kulminację stanowi grupa górska Rätikon w Alpach Retyckich. W południowo-wschodnim zakątku kraju znajdują się pasma zaliczane do Alp Centralnych – Silvretta i Verwallgruppe.

Pod kątem fizykogeograficznym Vorarlberg dzieli się na trzy strefy krajobrazowe: Nizinę Górnoreńską, Las Bregencki i Alpy. Nizina Górnoreńska biegnie wzdłuż zachodniej granicy kraju związkowego (i zarazem państwa), czyli wzdłuż granicznego Renu do Jeziora Bodeńskiego. W tym regionie skupia się osadnictwo (¾ ludności kraju związkowego), przemysł i rolnictwo. Las Bregencki zajmuje północną połowę kraju. Jest to kraina lasów i hal, rozproszonych wiosek, hodowli i mleczarstwa. Alpy zajmują południowe i wschodnie obrzeże kraju. Stanowią, oczywiście, atrakcję turystyczną, natomiast gospodarczo użytkowane są tylko doliny. Największą z nich jest dolina rzeki Ill, biegnąca wzdłuż północnych stoków gór Rätikon, w której skupia się osadnictwo tego obszaru. Dolina ta w dolnym biegu nosi nazwę Walgau, w górnym – Montafon. W okolicy miasta Bludenz z doliny tej odgałęzia się atrakcyjna turystycznie dolina Klostertal.

Vorarlberg składa się z czterech powiatów (Bezirk). W skład powiatów wchodzi 96 gmin, w tym pięć gmin miejskich (Stadt) oraz dwanaście gmin targowych (Marktgemeinde).

Powiaty:

• Bludenz – siedziba: Bludenz, 1287,64 km², 65 456 mieszkańców, 29 gmin
• Bregencja – siedziba: Bregencja (Bregenz), 863,36 km², 137 017 mieszkańców, 40 gmin
• Dornbirn – siedziba: Dornbirn, 172,36 km², 92 304 mieszkańców, 3 gminy
• Feldkirch – siedziba: Feldkirch, 278,31 km², 111 618 mieszkańców, 24 gminy

W starożytności tereny obecnego Vorarlbergu zamieszkiwała ludność celtycka i iliryjska. Na przełomie er tereny te opanowali Rzymianie, który włączyli je do prowincji Recja (Raetia). Dzisiejsza Bregencja, ówczesne Brigantium, była jednym z ważniejszych miast tej prowincji. Od II wieku datowały się najazdy plemion germańskich, które w początkach średniowiecza przeobraziły się w masową wędrówkę ludów. Na terenie Vorarlbergu najtrwalsze okazało się osadnictwo alemańskie.

Jako część Alemanii tereny dzisiejszego Vorarlbergu weszły w skład państwa frankijskiego, a następnie – zachodniofrankijskiego. Potem stanowiły część Rzeszy Niemieckiej, rozdzieloną na liczne drobne włości feudalne pod rządami różnych rodów hrabiowskich. W okresie między połową XIV a początkiem XVI wieku tereny Vorarlbergu zostały stopniowo opanowane przez Habsburgów, wchodząc w skład tak zwanej Austrii Przedniej(inne języki). Kilka pozostałych hrabstw przeszło w ręce Habsburgów w XVIII wieku, ostatnie – w 1804 roku.

Pod władzą Habsburgów ziemie Vorarlbergu od XVII wieku stanowiły odrębne landwójtostwo, podlegające zarządowi dóbr w Tyrolu (z siedzibą w Innsbrucku), jedynie w latach 1752–1782 podlegało zarządowi Austrii Przedniej z siedzibą we Fryburgu Bryzgowijskim.

W 1805 roku napoleońska Francja wymusiła przyłączenie Vorarlbergu wraz z Tyrolem do Królestwa Bawarii. W granice Austrii oba kraje wróciły po kongresie wiedeńskim (1815). Od tego czasu kraj, już jako oddzielna jednostka polityczno-administracyjna (kraj koronny), wchodził w skład Cesarstwa Austrii (od 1867 – cesarskiej części Austro-Węgier, Przedlitawii).

Po rozpadzie monarchii habsburskiej Vorarlberg ogłosił niepodległość jako Republika Vorarlbergu, jednak ruch secesjonistyczny został zdławiony przez sprzymierzonych. W 1919 roku miało miejsce referendum na temat przyłączenia Vorarlbergu jako kantonu do Szwajcarii, w którym 80% głosów padło za tym rozwiązaniem. Jednak wskutek sprzeciwu mocarstw i samej Szwajcarii kraj pozostał w Republice Austrii jako jeden z jej krajów związkowych. W czasie kiedy Vorarlberg wchodził w skład Trzeciej Rzeszy kraj związkowy połączono z Tyrolem w Okręg Rzeszy Tyrol-Vorarlberg (Reichsgau Tirol-Vorarlberg). Po II wojnie światowej kraj związkowy znalazł się w strefie okupacyjnej Francji.

Do zamieszkania nadaje się tylko około 30% terenów Vorarlbergu – reszta to tereny wysokogórskie. Osadnictwo koncentruje się w dolinach Renu i Ill oraz w ujściu Renu do Jeziora Bodeńskiego – w tym pasie leżą wszystkie miasta, tworzące w praktyce jedną aglomerację. Wielu mieszkańców przygranicznych rejonów kraju pracuje za granicą – w Niemczech albo w Szwajcarii.

Ludność Vorarlbergu jest czysto niemiecka. Osadnictwo niemieckie doprowadziło również do germanizacji Retoromanów, mieszkających dawniej w południowej części kraju (w dolinie Montafon). Lokalną specyfiką jest to, że dialekt używany w Vorarlbergu należy do grupy dialektów alemańskich, a nie bawarsko-austriackich, jak w całej pozostałej Austrii.

W gospodarce Vorarlbergu dominuje turystyka – obiektem zainteresowania są Alpy. Ruch turystyczny skupia się więc we wschodniej części kraju – największym ośrodkiem jest gmina Mittelberg nad granicą z Niemcami. Ze względu na peryferyjne położenie kraju w stosunku do reszty Austrii dominują turyści zagraniczni, przede wszystkim Niemcy. Vorarlberg jest jednak również regionem przemysłowym. Największy udział w produkcji ma przemysł odzieżowy i włókienniczy. Działa sporo elektrowni wodnych, produkujących energię na miejscowe potrzeby i na eksport. Rolnictwo, ze względu na ukształtowanie terenu, ma znaczenie marginalne i polega głównie na hodowli bydła. Specjalnością kraju związkowego jest wyrób serów.

Vorarlberg, podobnie jak Tyrol, jest krajem tranzytowym dla ruchu pasażerskiego i towarowego między północą a południem Europy. Tranzytowa linia kolejowa i autostrada biegną doliną Renu na odcinku od Feldkirch do Bregencji. Tą samą trasą biegnie rurociąg Central Europe Line z Genui do Ingolstadt. Paradoksalnie, ze względu na barierę w postaci pasma Arlberg na granicy z Tyrolem, Vorarlberg jest znacznie trudniej dostępny od strony pozostałej części Austrii, niż od strony Niemiec i Szwajcarii.

• p
• d
• e

Podział administracyjny Austro-Węgier (1867–1918)

Królestwa i Kraje Reprezentowane w Radzie Państwa (Przedlitawia)	Arcyksięstwo Austrii za Anizą Arcyksięstwo Austrii przed Anizą Księstwo Salzburga Księstwo Styrii Księstwo Karyntii Księstwo Krainy Książęce Hrabstwo Tyrolu Vorarlberg Kraje Korony Czeskiej Królestwo Czech Margrabstwo Moraw Księstwo Górnego i Dolnego Śląska Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwem Oświęcimia i Zatora Księstwo Bukowiny Królestwo Dalmacji Pobrzeże Austriackie Książęce Hrabstwo Gorycji i Gradyski Margrabstwo Istrii Wolne cesarskie miasto Triest
Kraje Korony Świętego Stefana (Zalitawia)	Królestwo Węgier z Wielkim Województwem Siedmiogrodu Królestwo Chorwacji i Slawonii Fiume
Kondominium	Bośnia i Hercegowina (anektowana w 1908)