Wacław Gajewski

Ten artykuł dotyczy genetyka. Zobacz też: inne osoby o tym imieniu i nazwisku.

Wacław Gajewski

Państwo działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	28 lutego 1911 Kraków
Data i miejsce śmierci	12 grudnia 1997 Warszawa
profesor nauk przyrodniczych
Specjalność: genetyka
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1937 Uniwersytet Warszawski
Profesura	1954
Polska Akademia Nauk / Umiejętności
Status PAN	członek rzeczywisty
Status PAU	członek
Badacz, wykładowca
jednostka	Uniwersytet Warszawski, Polska Akademia Nauk
Odznaczenia

Wacław Tadeusz Gajewski (ur. 28 lutego 1911 w Krakowie, zm. 12 grudnia 1997 w Warszawie) – polski genetyk, członek PAU i PAN, jeden z najważniejszych twórców polskiej genetyki po okresie łysenkizmu, autor pierwszych polskich podręczników genetyki. Jako jeden z niewielu polskich naukowców, w okresie stalinizmu nie przystał na prowadzenie zajęć naukowych według oficjalnej, partyjnej linii.

Urodził się w rodzinie Wacława Stanisława (1880–1925) i Wandy, z domu Landau (1884–1951)^[1][2]. Zmarły tragicznie ojciec był z wykształcenia chemikiem i asystentem na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz dyrektorem Syndykatu Hodowlanego, matka – absolwentka nauk przyrodniczych na Uniwersytecie w Lozannie – po śmierci ojca pracowała jako nauczycielka. Wacław miał brata Stanisława – dyplomatę, urzędnika państwowego, ambasadora PRL we Francji (1954–1961).

W 1932 wydał pierwszą publikację pt. „Szczątki flory pierwotnej w jarze Dniestru”^[3]. Studia na Uniwersytecie Warszawskim ukończył w 1934. Pracę doktorską obronił w 1937, w latach 1937–1946 pracował jako asystent w Ogrodzie Botanicznym UW w Warszawie. W okresie przedwojennym jego badania dotyczyły głównie geografii roślin, w tym flory Podola, w 1937 ukazała się jego praca Elementy flory polskiego Podola, opublikowana w Planta Polonica. W 1946 otrzymał tytuł docenta, w 1950 został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności.

Po II wojnie światowej zajął się cytogenetyką roślin i genetyką molekularną. W 1949 klasyczna genetyka miała ustąpić miejsca łysenkizmowi – „nowej biologii” obowiązującej w okresie stalinowskim w Związku Radzieckim i krajach bloku komunistycznego. Propagatorami łysenkizmu w Polsce byli wówczas tacy naukowcy jak Włodzimierz Michajłow, Kazimierz Petrusewicz czy rektor UJ, Teodor Marchlewski^[4]. Gajewski należał do nielicznego grona polskich biologów, którzy odmówili wykładania łysenkizmu^[5]. W związku z tym nie mógł prowadzić zajęć ze studentami, pozwolono mu jednak na pracę w Ogrodzie Botanicznym UW. W 1954 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego. 19 stycznia 1955 został odznaczony Medalem 10-lecia Polski Ludowej^[6].

W 1956 rozpoczął pracę wykładowcy na Uniwersytecie Warszawskim, a jego wykłady przez wiele lat cieszyły się olbrzymią popularnością^{[potrzebny przypis]}. W 1958 pod jego kierownictwem powstał Zakład Genetyki na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1961 Zakład Genetyki Ogólnej PAN, który później wszedł w skład Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN (IBB). W 1964 otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. W latach 1967–1981 był dyrektorem IBB^[7]. W 1958 został członkiem korespondentem, a w 1969 członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk. W 1989 należał do odnowicieli Polskiej Akademii Umiejętności. W 1986 otrzymał Nagrodę „Problemów” za wytrwałą, wieloletnią popularyzację biologii^[8].

W 1937 w Warszawie zawarł związek małżeński z Anną Romaną, z domu Bogdani. W 1966 rozwiódł się z nią^[1].

Zmarł w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 224-1-9)^[9].

W latach siedemdziesiątych Gajewski był związany z opozycją. W styczniu 1976 podpisał list protestacyjny do Komisji Nadzwyczajnej Sejmu PRL przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej^[10]. W 1978 został sygnatariuszem deklaracji założycielskiej Towarzystwa Kursów Naukowych^[11][12], a później także jego wykładowcą^[13]. 20 sierpnia 1980 roku podpisał apel 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami^[14]. W grudniu 1981 wraz ze swoim przyjacielem Władysławem Kunickim-Goldfingerem należał do dwóch członków PAN, których nakazano internować. Przypadkiem udało mu się jednak uniknąć aresztowania aż do momentu, w którym cofnięto nakaz za wstawiennictwem PAN^[3][15]. Podczas stanu wojennego prowadził działalność podziemną, m.in. jako kurier przenoszący pieniądze przeznaczone przez Piotra Słonimskiego na stypendia dla naukowców, którzy w wyniku stanu wojennego utracili pracę^[3].

Wacław Gajewski był autorem prac naukowych w dziedzinach genetyki i ewolucji. W latach pięćdziesiątych badał cytogenetykę^[16] i ewolucję^[17] rodzaju kuklik (Geum). Później zajął się genetyką grzybów. W roku 1990 opublikował w Quarterly Review of Biology wspomnienie o łysenkizmie w Polsce^[18].

• Wacław Gajewski: Genetyka. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1963. Brak numerów stron w książce
• Wacław Gajewski: Genetyka ogólna i molekularna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974. Brak numerów stron w książce
• Wacław Gajewski: Jak poznawano zjawisko dziedziczności. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1968. Brak numerów stron w książce
• Wacław Gajewski: Pasożytnicze rośliny kwiatowe. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1962. Brak numerów stron w książce
• Wacław Gajewski, Piotr Węgleński: Inżynieria genetyczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980. Brak numerów stron w książce

• Piotr Köhler, 2008. Łysenkizm w botanice polskiej. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 53(2): 83–161.
• Piotr Köhler, 2009. An outline of short history of Lysenkoism in Poland. Folia Mendeliana 44–45: 45–54.
• Piotr Köhler. Lysenko Affair and Polish Botany. „Journal of the History of Biology”, s. 1–39, 2010. DOI: 10.1007/s10739-010-9238-4. 
• Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny. Edycja 3, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1993.
• Robert Jarocki, Pięć minut ambasadora: rozmowy ze Stanisławem Gajewskim, Warszawa 1993.

• Prof. zw. dr hab. czł. rzecz. PAN Wacław Gajewski, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2024-02-15] ..