Putuhepa

Puduhepa

królowa hetycka
Jako żona	Hattusilisa III
Dane biograficzne
Mąż	Hattusilis III
Dzieci	Tudhalijas IV, Maathorneferure
Multimedia w Wikimedia Commons

Puduhepa - hetycka królowa żyjąca w XIII w. p.n.e., żona Hattusilisa III^[1]. Z uwagi na swoją pozycję i wpływ na politykę imperium hetyckiego określana jest jedną z najbardziej wpływowych kobiet w historii Wschodu Starożytnego^[2].

Teoforyczne imię Puduhepy pochodzi z języka huryckiego. Składa się z dwóch członów: pudu/fudu, którego znaczenie jest nieznane, i imienia bogini Hebat/Hepat^[3].

Puduhepa urodziła się na początku XIII w. p.n.e. w mieście Lawazantija, znajdującym się w Kizzuwatnie^[4]. Pochodziła z kapłańskiego rodu; jej ojcem był Pentipšarri, kapłan bogini Szauszki. Puduhepa, tak jak ojciec, pełniła w mieście funkcję kapłanki Szauszki^[5].

Puduhepa poznała Hattusilisa III, kiedy wracał z bitwy pod Kadesz. Hattusilis odwiedził Lawazantiję z uwagi na znaczenie miasta jako ośrodka kultu Szauszki, by odprawić tam rytuały poświęcone tej bogini^[6]. Według relacji króla to sama Szauszka objawiła się mu we śnie, nakazując, by ten poślubił Puduhepę^[7]. W 1267 roku p.n.e. została królową hetycką po objęciu tronu przez Hattusilisa III^[8].

Puduhepa jako królowa nie ograniczała się jedynie do roli biernej królewskiej małżonki^[9], lecz aktywnie angażowała się w sprawy polityczne i ekonomiczne swojego królestwa. Dzierżyła władzę polityczną, gospodarczą i ideologiczną, którą wykorzystywała, by wspierać rządy kolejno Hattusilia III i swojego syna, Tudhalijasa IV^[10]. Puduhepa sprawowała kontrolę nad magazynowaniem i dystrybucją dóbr królewskich w Hattusie. Jako królowa i zarazem najwyższa kapłanka kraju pełniła także istotną funkcję reprezentacyjną, tym samym znacząco wzmacniała strukturę społeczną z perspektywy królewskiej ideologii^[11]. Utrzymywała korespondencję zarówno z zagranicznymi władcami (korespondencja z egipską rodziną królewską)^[12], jak i z poddanymi i władcami wasalnymi hetyckiego króla (Bentešiną z Amurru^[13], hetyckim dostojnikiem Tattamaru wżenionym w rodzinę królewską^[14] i Niqmaddu III z Ugarit^[15]). Puduhepa wyrażała także zainteresowanie kampaniami wojennymi i ich przebiegiem, na co wskazuje zachowana korespondencja zaadresowana do królowej^[16]. Rolę w polityce zagranicznej sprawowała także po śmierci Hattusilisa III, przy nowym królu, Tudhalijasie IV. Była uwzględniona, razem ze swoim mężem w przysiędze Ulmi-Teszuba (Kurunty)^[17], a w wielu dokumentach państwowych, w tym także traktacie pokojowym zawartym z Ramzesem II^[18], widniała obok króla jako współsygnatariusz dokumentu^[19].

Charakterystycznym sposobem sprawowania polityki zagranicznej dla Puduhepy było aranżowanie aliansów politycznych poprzez małżeństwa. Do zasług królowej w roli swatki należą: zaaranżowanie podwójnego małżeństwa między rodzinami królewskimi państwa hetyckiego i Amurru^[20], wybór żony dla Kurunty (brata lub przyrodniego brata Urhi-Teszuba)^[21] – i zawarcie sojuszów małżeńskich z babilońską rodziną królewską^[22]. Prawdopodobnie to właśnie babilońska księżniczka została żoną Tudhalijasa IV^[23].

Puduhepa prowadziła regularną korespondencję z Ramzesem II^[24], jak również z jego małżonką Nefertari. Zachowało się 15 listów zaadresowanych do Puduhepy przez egipską rodzinę królewską, w tym 4 listy wysłane do królowej przez Ramzesa II^[25]. Tematyka listów obejmowała mariaże polityczne pomiędzy rodzinami, a także bliską współpracę rodzin. Na przykładzie listu Nefertari do Puduhepy^[26] wiadomo, że królowe wzajemnie pytały się o zdrowie, dyskutowały na temat stanu pokoju między Hatti a Egiptem i wzajemnych relacji między ich mężami^[27]. Listom towarzyszyła zwyczajowa wymiana darów: Nefertari wraz z listem przesłała Puduhepie naszyjnik z czystego złota, składający się z 12 wstążek i ważący 88 szekli, a także 12 kolorowych lnianych szat^[28].

Po śmierci Hattusilisa III w 1237 roku p.n.e.^[29] Puduhepa pozostawała postacią aktywną w polityce imperium i zachowała swoją pozycję w państwie. Po śmierci męża królowa coraz bardziej włączała się w działalność sfery sądowniczej imperium – czasami interweniując podczas sporów prawnych oraz wydając orzeczenia w sprawach, na które zwracano jej uwagę w państwach wasalnych^[30]. Przykładem jej działalności w tej sferze jest list dotyczący uszkodzenia łodzi, w sprawie której orzekała przeciwko człowiekowi pozwanemu za celowe uszkodzenie statku w Ugarit, któremu nakazała wypłacić odszkodowanie właścicielowi statku^[31]. Możliwe, że pod koniec jej panowania na dworze powstały wrogie jej frakcje^[32]. Królowa żyła jeszcze za panowania ugaryckiego króla Niqmaddu III pod koniec XIII wieku p.n.e., co sugeruje, że przeżyła co najmniej 90 lat^[33].

Kwestia dzieci Puduhepy i Hattusilisa III jest o tyle skomplikowana, iż nie wszystkie są znane z imienia^[34] i nie wiadomo, w jakim stopniu wszystkie z nich są poświadczone w źródłach. Z relacji hetyckiej królowej wiadomo, że po ślubie z Hattusilisem III zastała w pałacu jego dzieci z poprzednich związków, które przyjęła jako swoje^[35]. Najprawdopodobniej następca tronu hetyckiego, Tudhalijas IV^[36], był jej biologicznym synem^[37]. W listach poświadczona jest także córka Hattusilisa III, księżniczka Gaššulawija, która została wydana za mąż za Bentešinę z Amurru^[38]. Wiadomo o dwóch księżniczkach wydanych za mąż za Ramzesa II przez Puduhepę, jedną z nich znamy z jej egipskiego imienia Maathorneferure^[39].

Królowa tytułowała siebie następująco: ‘córka miasta Kummani’ (DUMU.MUNUS ^uruKummani), ‘córka kraju Kizzuwatna’, ‘Wielka Królowa’ (MUNUS.LUGAL.GAL) i ‘córka miasta Lawazantija’ (DUMU.MUNUS Lawazantiya)^[40]. W zachowanych źródłach nie używała oficjalnego tytułu tawananna^[41]. W korespondencji z Ramzesem II faraon tytułuje ją „siostrą” (NIN‑ia „moja siostro”) zgodnie z konwencjami języka dyplomatycznego^[42]. Zachował się też list, w którym Puduhepa zwraca się do egipskiego króla sformułowaniem „My, wielcy królowie, jesteśmy braćmi”^[43].

Puduhepa przez całe życie poświęcała sprawom religijnym dużo uwagi, zarówno przed ślubem z Hattusilisem III jako kapłanka w Lawazantiji, jak i po zostaniu królową hetycką. Jako najwyższa kapłanka imperium hetyckiego, która to funkcja zawierała się w szerszych prerogatywach tawananny^[44], miała zarządzić zebranie i reorganizacje utworów religijnych^[45], a także zmienić sposób sprawowania wielu rytuałów religijnych^[46]. Królowej przypisuje się także przeprowadzenie reformy hetyckiego panteonu, polegającej na ustanowieniu synkretyzmów między bóstwami hetyckimi i huryckimi^[47]. Większość swoich modlitw kierowała do bogini Słońca z Arinny, a ich częstym motywem były prośby o zdrowie i długie życie dla Hattusilisa III^[48]. Puduhepa wykształciła także nowy styl literacki, w jakim formowała swoje modlitwy, który wyróżniał się licznymi niuansami językowymi i figuratywnością^[49]. Zachowały się ponadto ślubowania królowej kierowane do różnych bóstw, w tym do ubóstwionego Morza z prośbą o sprowadzenie do niej awanturnika Pijamaradu^[50].

Sny tawananny odnotowywano i poddawano analizie orakularnej^[51]. Poza znaczeniem kultowym prorocze sny stwarzały także możliwość zysku politycznego, choć były ryzykowną metodą jego zdobycia z uwagi na złożoną naturę ich interpretacji (w ich odczytaniu brało udział wiele osób: zapisujący sny, interpretatorzy, kapłani i inni członkowie dworu)^[52]. W przypadku Puduhepy sny oneiromantyczne odgrywały ważną rolę już od początku jej politycznej kariery. To Szauszka we śnie oznajmiła Puduhepie, że Hattusilis III zostanie królem^[53]. Sny okazały się także niezwykle kluczowe w przypadku rywalizacji królowej z wrogim stronnictwem dworskim, na którego czele wydawała się stać żona Tudhalijasa IV^[54], określana tytułem DUMU.SAL.GAL^[55]. Kiedy Tudhalijas IV zachorował, wroga frakcja obarczyła Puduhepę winą za niedotrzymanie przysięgi złożonej bogini we śnie, polegającej na doręczeniu w miejsce kultu złotej korony, co miało skutkować karą zesłaną na władcę przez bóstwo z Arušny^[56]. Puduhepie udało się przerzucić odpowiedzialność za boski gniew na swoich oponentów^[57] i umocnić swą pozycję na dworze^[58].

Zachowały się liczne pieczęcie i odciski pieczęci Puduhepy, zarówno te, na których występuje razem z Hattusilisem III, jak i te zawierające wyłącznie jej imię. Największy zbiór pieczęci pochodzi z odkrytego w 1990 r. archiwum Nişantepe w Hattusie^[59]. Znaleziono tam cztery pieczęcie z imieniem Puduhepy i 15 pieczęci, na których towarzyszy jej imię Hattusilisa III, jak również 288 samych odcisków pieczęci^[60]. Liczba pieczęci i odcisków pieczęci Puduhepy przewyższa łączną liczbę tego rodzaju artefaktów z tegoż archiwum należących do innych królowych hetyckich^[61]. Pieczęcie są okrągłe i bilingwiczne: na środku zawierają imię Puduhepy (i Hattusilisa III) zapisane hieroglifami luwijskimi, na otoku zaś zawierają inskrypcję zapisaną klinami^[62].

Pojedyncze odciski pieczęci Puduhepy znaleziono w: Świątyni 1 (Tempel 1) w Hattusie (nr 324/z)^[63], w Tarsie (nr 36.1171, odczyt inskrypcji hieroglificznej: pu-tu-ha-pa)^[64] i w Ugarit (nr RS 17.133)^[65]. Z Ugarit pochodzi ponadto kilka pieczęci, na których imię Puduhepy występuje obok Hattusilisa III^[66]. Zachowała się też jedna wspólna pieczęć Puduhepy i Tudhalijasa IV z inskrypcją „Puduhepa, Wielka Królowa, królowa kraju Hatti” (^fPu-d[u-hé-ba]t MUNUS.LUGAL GAL MUNUS.L[UGAL KUR Ha-at-ti])^[67]. Możliwe, że do Puduhepy należą trzy odciski na bullach z inskrypcją hieroglificzną x-tù-ha-pa REX.FEMINA („x-tu-ha-pa królowa”)^[68]. Na jednym z tych odcisków, obok inskrypcji, znajduje się wizerunek kobiety, który – jeśli rekonstrukcja inskrypcji jest poprawna – mógłby przedstawiać Puduhepę lub boginię^[69]. Z racji tego, że tytulatura na odcisku wspomina o „królowej”, a nie o „Wielkiej Królowej”, według Massimo Poetto odciski mogły pochodzić z okresu, kiedy Hattusilis III był jeszcze zarządcą Górnego Kraju, a nie władcą całego imperium hetyckiego^[70].

Wyjątkowy opis pieczęci Puduhepy znajduje się w egipskim dopisku na końcu „Traktatu Wieczystego” zawartego między Hattusilisem III a Ramzesem II. Na oryginalnej srebrnej tablicy znajdował się odciski pieczęci, na którym przedstawiona była „bogini (kraju) Hatti” obejmująca postać Puduhepy. Wizerunek otaczała inskrypcja: „Pieczęć Re z miasta Arinna, Pana kraju; pieczęć Puduhepy, księżniczki kraju Hatti, córki kraju Kizzuwatna, kapłanki (z) miasta Arinna, Pani Kraju, służki bogini”^[71].

Jedynym zachowanym przedstawieniem Puduhepy jest jej wizerunek na reliefie skalnym w Fıraktin^[72]. Na reliefie uczestniczy w ceremonii religijnej przeprowadzanej wspólnie z Hattusilisem III. On składa libację Bogu Burzy, ona bogini Hebat. Postać Puduhepy podpisana jest luwijską inskrypcją: „Wielka Królowa, córka (kraju) Kizzuwatna, ukochana przez boginię/bogów” (pu-tu-ha-pa MAGNUS.DOMINA ká-zuwa-na REGIO FILIA DEUS á-zi/a-mi)^[73]. Jej udział w ceremonii jako równorzędnej partnerki męża jest kolejnym przykładem bliskiej współpracy i partnerstwa w sprawowaniu rządów pomiędzy królem a królową, które charakteryzowały okres panowania Hattusilisa III^[74].

• Barisas J.O., Puduhepa. Eine hethitische Königin in ihren Textzeugnissen by Heinrich Otten, „Journal of the American Oriental Society” 99/2 (1979), s. 386–388.
• Bawanypeck D., Die Königinnen auf den Siegeln, [w:] Acts of the VI. International Congress of Hittitology, Rome, 05.-09.2005, ed. A. Archi, R. Francia, („Studi micenei ed egeo-anatolici” 49), Rome 2007, s. 49–58.
• Beal R.H., Hittite Anatolia: A Political History, [w:] The Oxford Handbook of Ancient Anatolia, ed. S.R. Steadman, G. McMahon, Oxford University Press, Oxford 2011, s. 579–603.
• Bilgin T., Officials and Administration in the Hittite World, Berlin–Boston 2018.
• Bryce T., Letters of the Great Kings of the Ancient Near East: The Royal Correspon-dence of the Late Bronze Age, London–New York 2003.
• Bryce T., The Kingdom of the Hittites, Oxford University Press, Oxford 2005.
• Bryce T., The Role and Status of Women in Hittite Society, [w:] Women in Antiquity: Real Women Across the Ancient World, ed. S.L. Budin, J.M. Turfa, London–New York 2016, s. 303–318.
• Frantz-Szabó G., Ünal A., s.v. Puduḫepa A. In den schriftlichen Quellen, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie [= RlA] 11 (2006–2008), s. 106–108.
• Gelb I.J., Queen Pudu-Ḫepa, „American Journal of Archaeology” 41/2 (1937), s. 289–291.
• Goetze A. (transl.), Hittite Prayers, [w:] Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament [= ANET], ed. J.B. Pritchard, IIIrd ed., Princeton–New Jersey 1969, s. 393–402.
• Güterbock H.G., Observations on the Tarsus Seal of Puduḫepa, Queen of Ḫatti, „Journal of the American Oriental Society” 117/1 (1997), s. 143–144.
• Hallo W.W. (ed.), The Context of Scripture, vol. I–III, Leiden–Boston 2003.
• Harmanşah Ö., Rock Reliefs and Landscape Monuments, [w:] A Companion to Ancient Near Eastern Art, ed. A.C. Gunter, Hoboken 2019, s. 485–505.
• Herbordt S., s.v. Puduḫepa B. In der Ikonographie, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie [= RlA] 11 (2006–2008), s. 108–110.
• Hoffner H.A., Letters from the Hittite Kingdom, Atlanta 2009.
• Hout Th. van den, Khattushili III, King of the Hittites, [w:] Civilizations of the Ancient Near East, ed. J.M. Sasson J.M., vol. II, New York 1995, s. 1107–1119.
• Hout Th. van den, s.v. Tutḫalija IV, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie [= RlA] 14 (2014), s. 227–233.
• Kelly L., KUB 22.70: Tawannanas and the Dynamics of Hittite Dream Interpretation, „Saber and Scroll” 11/3 (2023), s. 1–30.
• Laroche E., Catalogue des textes hittites [= CTH], Paris 1971 (kontynuowany w wersji elektronicznej [dostęp: 12.09.2024]).
• Langdon S., Gardiner A.H., The Treaty of Alliance Between Ḫattušili, King of the Hittites, and the Pharaoh Ramesses II of Egypt, „The Journal of Egyptian Archaeology” 6/3 (1920), s. 179–205.
• Liverani M., International Relations in the Ancient Near East, 1600–1100 BC, Hampshire 2001.
• Middleton G.D., Women in the Ancient Mediterranean World, Cambridge University Press, Cambridge 2023.
• Moore M., Hittite Queenship: Women and Power in Hittite Anatolia, PhD, University of California 2018.
• Poetto M., Nuove bullae geroglifiche di presumibile attribuzione alla regina Pudu-hepa, [w:] Anatolia Antica. Studi in memoria di Fiorella Imparati, a cura di S. de Martino, F. Pecchioli Daddi, Firenze 2002, s. 637–644.
• Rutherford I., Puduhepa, Piyamaradu and Sea: KUB56.15II15-24 (AHT26) And Its Background, [w:] Acts Of The IXth International Congress of Hititology, Çorum, September 08-14, 2014, ed. Y. Hazırlayan, A. Süel, vol. II, Çorum 2019, s. 823–833.
• Sezer S., Yazılı Belgeler Işığında Hitit Kadınları, „Arkeoloji Ve Sanat Dergisi” 157 (2018), s. 25–42.
• Weidner E., s.v. Gaššulijawija, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie [=RlA], 3 (1971), s. 151.
• Wilson J.A. (transl.),Treaty Between the Hittites and Egypt, [w:] Ancient Near Ea-stern Texts Relating to the Old Testament [= ANET], ed. J.B. Pritchard, IIIrd ed., Princeton–New Jersey 1969, s. 199–201.