Ptolemeusz III Euergetes

Ptolemeusz III Euergetes

Złota oktodrachma Ptolemeusza III
władca starożytnego Egiptu
Okres	od 246 p.n.e. do 221 p.n.e.
Poprzednik	Ptolemeusz II Filadelfos
Następca	Ptolemeusz IV Filopator
Dane biograficzne
Dynastia	Ptolemeusze
Data urodzenia	284 p.n.e.
Data śmierci	221 p.n.e.
Ojciec	Ptolemeusz II Filadelfos
Matka	Arsinoe I
Żona	Berenika II
Dzieci	Ptolemeusz IV Filopator, Magas, Aleksander, ?(syn), Arsinoe III, Berenika
Multimedia w Wikimedia Commons

Ptolemeusz III Euergetes^[1] (ur. 284 p.n.e.^[2], zm. 222 p.n.e.^[1] lub 221 p.n.e.^[2]) – trzeci władca Egiptu z dynastii Ptolemeuszy, panował w latach 246-221 p.n.e., najstarszy syn Ptolemeusza II Filadelfosa i Arsinoe I^[2], mąż Bereniki II, ojciec m.in. Ptolemeusza IV Filopatora, Magasa i Arsinoe III^[3]. Po jego śmierci władzę w państwie przejął Ptolemeusz IV^[4].

O dzieciństwie i młodości Ptolemeusza brak dokładniejszych informacji. Przez niektórych historyków z osobą Ptolemeusza III identyfikowana była bliżej nieustalona postać Ptolemeusza Syna, członka rodu Lagidów, który przez pewien czas współrządził państwem wraz z Ptolemeuszem II^[5]. Bardziej prawdopodobne jednak, że Ptolemeusz Syn był postacią inną niż Euergetes^[6].

Nauczycielem Ptolemeusza III był Apollonios z Rodos, kolejny, po Zenodocie z Efezu, kierownik Biblioteki Aleksandryjskiej^[7]. Ok. 245 p.n.e. władca poślubił cyrenajską księżniczkę Berenikę, córkę Magasa, doprowadzając tym samym do ponownego zjednoczenia Egiptu z Cyrenajką^[8] [2].

Początkowy okres panowania Ptolemeusza to czas trzeciej wojny syryjskiej. Bezpośrednią przyczyną wojny było ogłoszenie przez Laodikę, żonę Antiocha II, że następcą tronu syryjskiego będzie jej syn, a nie syn Bereniki, drugiej żony Antiocha i jednocześnie siostry Ptolemeusza^[9]. Wojna ta, ze względu na postać jej głównej prowodyrki, nazywana była także wojną laodycejską^[9]. Król Ptolemeusz pod pretekstem pomocy dla swojej siostry i jej małoletniego syna pokonał wojska Seleukosa II Kallinikosa, syna Laodiki, stając się na pewien czas rzeczywistym panem imperium Seleucydów^[10]. W międzyczasie jego siostra została zamordowana^[8] , podobnie jak siostrzeniec^[9]. Po zdobyciu Syrii Ptolemeusz ruszył dalej w kierunku wschodnim, dochodząc do północnej Mezopotamii, a może dalej^[11]. Przez pewien czas śmierć Bereniki ijej syna były utrzymywane w tajemnicy w celu podtrzymania roszczeń Ptolemeusza^[1].

Zdobycze Ptolemeusza okazały się częściowo nietrwałe, gdyż król musiał wracać w 245 p.n.e. do Egiptu, zagrożony powstaniem robotników i chłopów przeciwko wzrastającemu uciskowi ekonomicznemu^[12]. Ptolemeusz, wróciwszy ze Wschodu, szybko stłumił bunt w Egipcie^[13]. Odebrane Seleukidom bogactwa świątyń egipskich, zrabowane z Egiptu podczas najazdu króla Kambyzesa II 300 lat wcześniej, Ptolemeusz oddał ich pierwotnym właścicielom, czym zjednał sobie dużą przychylność egipskich kapłanów^[14][15]. W tym okresie Ptolemeusz zaczął używać przydomku Euergetes, co tłumaczy się jako "dobroczyńca"^[15].

Kiedy Ptolemeusz zajęty był tłumieniem buntu w Egipcie, Seleukos zdołał odzyskać część terytoriów swojego państwa i dotarł do Syrii^[13]. Tam Ptolemeusz pokonał go w bitwie stoczonej nieopodal Antiochii^[13]. Po zawarciu pokoju z Seleukosem w 241 p.n.e. utrzymał terytoria na południowym wybrzeżu Azji Mniejszej, w Celesyrii i Judei^[16][15]. Kontrolował ponadto wyspy Kos, Samotrakę, Samos i Lesbos^[17]. W zamian zrezygnował z roszczeń do terytoriów znajdujących się za Eufratem i północnej części Syrii^[18]. Granica pomiędzy państwami w Syrii przebiegała przez rzekę Eleutheros^[19]. Ponadto Ptolemeusz sprawował kontrolę nad kluczowym portem seleudzkim, Seleucją Pierią^[19]. Miasto to zostanie odbite dopiero w 219 p.n.e. przez Antiocha III^[20].

Ptolemeusz prowadził ze zmiennym szczęściem rywalizację z Macedonią, wykorzystując jako jej środek walkę o wyzwolenie miast greckich. Zdobywszy wcześniej na Seleukidach wybrzeże trackie i Chersonez, sąsiadował przez pewien czas z państwem Antygonidów^[17]. Ptolemeusz starał się nie angażować w bezpośrednie działania militarne w Grecji, z reguły ograniczając się do dyplomacji antymacedońskiej^[20]. Ok. 245 p.n.e. przegrał bitwę morską koło wyspy Andros^[17]. W 243 p.n.e. Ptolemeusz został nominalnym wodzem wojsk achajskich^[17]. Ok. 240 p.n.e. Macedonia zaakceptowała ptolemejskie zdobycze w Tracji i Azji Mniejszej^[7]. Ptolemeusz utracił część z nich w latach 20. III wieku p.n.e.^[7].

Po 241 p.n.e. nastał czas względnego pokoju dla Egiptu, co zaowocowało jego rozkwitem ekonomicznym i kulturalnym, wspieranym intensywnie przez króla^[7]. Na królewskim dworze bywały takie znakomitości jak Kallimach z Cyreny i Eratostenes^[21]. Jako pierwszy władca z dynastii Ptolemeuszy III Euergetes zaczął budować świątynie egipskie, w tym jedną z najokazalszych i najlepiej zachowanych świątynię Horusa w Edfu^[21]. Ukończył budowę Wielkiego Serapeum w Aleksandrii^[22]. Kontynuował rozpoczętą przez jego poprzedników kolonizację regionu Fajum^[8] . Za jego rządów wprowadzono reformę kalendarza, wprowadzającą korektę zgodną z rzeczywistym trwaniem roku astronomicznego; reforma ta jednak nie przyjęła się w latach późniejszych^[8] . Ok. 222 p.n.e. król Spartański, skonfliktowany z Macedonią, uzyskał na dworze Ptolemeusza azyl^[8] .

Za jego panowania Egipt ptolemejski znalazł się u szczytu swojej potęgi i stał się pierwszym mocarstwem w basenie Morza Śródziemnego^[8] . W skład państwa Ptolemeusza III wchodziły, poza Egiptem, Cyrenajka, Celesyria, Fenicja, część Cylicji, Licja, Karia, Jonia, kluczowe wyspy Morza Śródziemnego i Seleucja Pieria^[7].

• 246-221 p.n.e.^[23][24]
• 247-223 p.n.e.^[25]

Królewski Protokół
prenomen lub imię tronowe:
trl.: (Juaenneczeruisenui Setepenre Sechemanchenamon[2])
tłum.: Następca Boskiego Rodzeństwa Wybrany przez Re Wszechmocne wcielenie Amona
nomen lub imię rodowe:
trl.: (Ptulmis Anchdżetmeriptah[2])
tłum.: Ptolemeusz żyjący wiecznie ukochany przez Ptaha

Poza wymienionymi nauce znane jest około 10 różnych wariantów egipskich określeń władcy^[26]. Grecka tytulatura Ptolemeusza brzmiała basileus Ptolemaios III Theos Euergetes I - król Ptolemeusz Bóg Dobroczyńca^[2].

• mnaeion
• Syrakuzja

• Simon Hornblower, Antony Spawforth, Esther Eidinow: The Oxford Classical Dictionary. Wyd. 4. Oxford, UK: Oxford University Press, 2012. ISBN 978-0-19-954556-8. (ang.).
• F.W. Walbank: The Cambridge ancient history, Volume 7, Part 1: The Hellenistic World. Wyd. 2. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1984. ISBN 0-521-23445-X. (ang.).
• Adam Ziółkowski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15810-1.
• BogusławB. Kwiatkowski BogusławB., Poczet faraonów. Życie. Legenda. Odkrycia, wyd. 2, Iskry, 2021, ISBN 978-83-244-1042-2 .
• Ptolemy III Euergetes, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-02-05] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-06]  (ang.).
• TomaszT. Grabowski TomaszT., Ostatni triumf Ptolemeuszy: czwarta wojna syryjska (221-217 pne), Kraków 2010, ISBN 978-83-62261-17-8 .
• Jennifer AnnJ.A. Tunny Jennifer AnnJ.A., Ptolemy "Te Son" reconsidered. Are there too many Ptolemies?, „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” (131), 2000, s. 83-92, JSTOR: 20190657 .
• BenedettoB. Bravo BenedettoB., EwaE. Wipszycka EwaE., Historia starożytnych Greków. Okres hellenistyczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-10609-3 .