Personel

Personel – polski zakulisowy^[1] film obyczajowy z 1975 roku w reżyserii i według scenariusza Krzysztofa Kieślowskiego. Personel jest autobiograficzną opowieścią o absolwencie technikum teatralnego, który zostaje zmuszony do zajęcia własnego stanowiska w sporze pomiędzy pracownikami wielkomiejskiej opery. Film był obficie nagradzany w kraju i za granicą, otrzymując między innymi Srebrne Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Mannheim i Heidelbergu oraz Złote Grono na Lubuskim Lecie Filmowym. Niekiedy Personel jest wskazywany jako zapowiedź nurtu określanego mianem kina moralnego niepokoju^[2][3][4].

Główny bohater filmu, Romek Januchta, jest absolwentem technikum teatralnego. Rozpoczyna swoją pierwszą pracę w pracowni krawieckiej w operze, wykonując ciężką zakulisową pracę. Niebawem Romek musi stanąć po określonej stronie w walce o władzę, jaka zawiązuje się w operze. Jego przyjaźń ze starszym pracownikiem teatru, krawcem Sową, krytycznie oceniającym program artystyczny teatru i skonfliktowanym z jednym z narcystycznych i kłótliwych śpiewaków operowych, zostaje wystawiona na próbę przez dyrekcję opery i szefa komunistycznej organizacji młodzieżowej. Romek wstawia się za Sową, ale pod wpływem nacisków dyrektora opery, aby odnieść sukces w zawodzie, musi napisać donos na kolegę. W ostatniej scenie Romek musi podjąć pierwszą dojrzałą decyzję polityczną: czy wystąpić przeciwko Sowie, współpracować i czerpać z tego korzyści, czy pozostać lojalnym wobec przyjaciela i siebie. Otwarte zakończenie filmu pokazuje Romka siedzącego przed pustą kartką w gabinecie dyrektora opery, z gotowym piórem w ręku^[5].

Źródło: Filmpolski.pl^[6]

• Juliusz Machulski – Romek Januchta
• Irena Lorentowicz – pani scenografka
• Włodzimierz Boruński – kierownik techniczny w teatrze, dawny znajomy ciotki Romka
• Michał Tarkowski – krawiec Sowa
• Tomasz Lengren – krojczy Romek
• Andrzej Siedlecki – śpiewak Andrzej Siedlecki
• Tomasz Zygadło – przewodniczący organizacji młodzieżowej
• Krystyna Wachelko – dziewczyna w pociągu
• Janusz Skalski – kierownik pracowni krawieckiej
• Helena Kowalczykowa – ciotka Romka (niewymieniona w czołówce)
• Wilhelm Kłonowski – krawiec
• Ludwik Mika – dyrektor teatru
• Waldemar Karst – tancerz
• Henryk Sawicki – baletmistrz

Personel, wyprodukowany przez Zespół Filmowy „Tor”, jest zaliczany do najbardziej autobiograficznych filmów Kieślowskiego. Podobnie jak bohater filmu, Kieślowski ukończył w 1962 roku warszawskie technikum teatralne i przez rok pracował jako garderobiany w Teatrze Współczesnym w Warszawie, gdzie usługiwał takim aktorom jak Zbigniew Zapasiewicz, Tadeusz Łomnicki, Aleksander Bardini i Edward Dziewoński. Filmowy Romek, podobnie jak Kieślowski, jest nieśmiałym prowincjuszem skarlałym w zderzeniu z wielkomiejską rzeczywistością^[7]. Kieślowski opisywał przedstawioną w filmie opowieść jako „historię zawodu, którego doznał chłopiec (nasz bohater), przychodząc do teatru z tak wielkimi nadziejami”^[1].

Jak pisał Robert Birkholc, Kieślowski szczególnie dbał o autentyzm swej opowieści, świadomie wykorzystując poetykę kina dokumentalnego: „film nakręcono ruchliwą kamerą «z ręki», podpatrującą banalne sytuacje z życia bohaterów, a wiele dialogów zostało zaimprowizowanych”^[8] . Oprócz prawdziwych krawców w filmie wystąpili aktorzy niezawodowi i reżyserzy. Główną rolę Romka otrzymał ówczesny student reżyserii, późniejszy znany reżyser Juliusz Machulski, podczas gdy rolę przewodniczącego organizacji młodzieżowej Kieślowski powierzył znanemu dokumentaliście Tomaszowi Zygadle^[9]. Scenografię do Personelu zaprojektował Tadeusz Kosarewicz, a zdjęcia do filmu wykonał Witold Stok. Montażem zajęła się wieloletnia współpracowniczka Kieślowskiego, Lidia Zonn^[6].

Tadeusz Lubelski odczytywał Personel Kieślowskiego jako jeden z ostatnich filmów trzeciej fali (Kina Młodej Kultury), który podążał za postulatami obecnymi w książce Adama Zagajewskiego i Juliana Kornhausera Świat nie przedstawiony. Zdaniem Lubelskiego najważniejszy konflikt w filmie opiera się na opozycji pomiędzy operą (kulturą oficjalną) a kabaretem (kulturą nieoficjalną), którego założenie w pewnym momencie filmu proponuje Romek^[10]. Jak twierdził Lubelski, filmowa opera, tak jak kultura oficjalna Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, „straciła zdolność mówienia prawdy”^[10].

Ewa Mazierska interpretowała filmowy świat Personelu jako metaforę zależności kultury oficjalnej od państwa, traktując filmową operę jako „Fordowską instytucję”, zatrudniającą sporą grupę artystów i pracowników technicznych. W kulturze wysokiej, jaką reprezentowała opera w Personelu, od artystów oczekiwano „nie samowystarczalności ekonomicznej, ale oświecenia i edukacji mas w duchu socjalizmu”^[11]. Inicjatywa, jaką proponuje założyć Romek – kabaret – też z czasem staje się zależna od władz komunistycznych, co obrazuje zdaniem Mazierskiej dylematy związane z zawłaszczeniem przejawów buntu przez kulturę oficjalną^[12].

Wojciech Świdziński, porównując Personel z podobnym tematycznie filmem Aktorzy prowincjonalni (1978) Agnieszki Holland, rozpatrywał oba dzieła jako przejaw odrębnego gatunku, filmu zakulisowego. Świdziński tak charakteryzował założenia gatunku oraz obu filmów:

W obu obrazach po licznych perypetiach dochodzi co prawda do udanych premier, ale przynoszą one nie happy end – triumf czy poczucie ulgi – lecz moralną klęskę. Zakulisowa wspólnota okazuje się złudzeniem, a efekt artystyczny to raczej wynik wygodnej umowy między występującymi a widzami niż doniosłego aktu twórczego. W zinstytucjonalizowanym świecie teatru pracownicy sztuki to skupione na sobie jednostki, z których większość, wykorzystując w swej pracy rutynę i chałturnicze chwyty, bagatelizuje kwestie artystyczne. Tylko nieliczni cierpią, nie mogą porzucić ideałów, które przyciągnęły ich do teatru^[1].

Doug Cummings z australijskiego „Senses of Cinema” twierdził, iż Personel wyróżnia się „przekonującym odtworzeniem chaosu życia za kulisami, a jego kulminacją jest rodzaj etycznego podejmowania decyzji, na którym Kieślowski będzie się coraz bardziej koncentrował”^[13] . Tadeusz Szczepański podkreślał, że Kieślowski, kręcąc Personel, „pragnął ukazać jedną z pułapek, na jakie byli narażeni ludzie, zwłaszcza młodzi, w PRL-u. Udało mu się na prostym przykładzie z życia rozpoczynającego pierwszą pracę chłopca […] odsłonić działanie mechanizmu moralnej deprawacji”^[14] . Robert Birkholc podsumowywał, że „widzowie, którzy nie przepadają za bardziej metafizycznym, późnym Kieślowskim zaliczają często ten skromny, ale niebanalny i szczery obraz do najwybitniejszych dzieł twórcy Trzech kolorów”^[8] .

• RobertR. Birkholc RobertR., „Personel”, reż. Krzysztof Kieślowski [online], Culture.pl, sierpień 2017 [dostęp 2022-11-11]  (pol.).
• DougD. Cummings DougD., Kieslowski, Krzysztof, „Senses of Cinema”, lipiec 2003 [dostęp 2022-11-11]  (ang.).
• DobrochnaD. Dabert DobrochnaD., Kino moralnego niepokoju. Wokół wybranych problemów poetyki i etyki, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2003 .
• MarekM. Haltof MarekM., The cinema of Krzysztof Kieślowski: variations on destiny and chance, London: Wallflower, 2004 [dostęp 2019-09-14] .
• AndrzejA. Jachimczyk AndrzejA., Polish Cinema Art, „Millenium Film Journal” (66), 2017, s. 28 .
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Historia kina polskiego 1895-2014, Kraków: Universitas, 2015 .
• MarcinM. Maron MarcinM., Głowa Meduzy, czyli realizm filmów kina Moralnego Niepokoju, „Kwartalnik Filmowy” (75-76), 2011, s. 122–148 [dostęp 2022-11-11]  (pol.).
• EwaE. Mazierska EwaE., The ideal and reality of work in the 1970s films of Krzysztof Kieślowski, „Studies in Eastern European Cinema”, 6 (1), 2015, s. 64–81, DOI: 10.1080/2040350X.2014.992131, ISSN 2040-350X [dostęp 2021-06-28]  (ang.).
• TadeuszT. Szczepański TadeuszT., Personel: za kulisami [online], Edukacja Filmowa [dostęp 2022-11-11]  (pol.).
• WojciechW. Świdziński WojciechW., Film zakulisowy jako gatunek i zwierciadło społeczne, „Kwartalnik Filmowy” (116), 2021, s. 190–212, DOI: 10.36744/kf.902, ISSN 2719-2725 [dostęp 2024-01-07] .

• Personel w bazie IMDb (ang.)
• Personel w bazie Filmweb
• Personel w bazie filmpolski.pl