Niedźwiedź brunatny

Niedźwiedź brunatny

Ursus arctos[1]
Linnaeus, 1758
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Rodzina	niedźwiedziowate
Rodzaj	niedźwiedź
Gatunek	niedźwiedź brunatny
Podgatunki U. a. alascensis Merriam, 1896 U. a. arctos Linnaeus, 1758 U. a. beringianus Middendorff, 1851 U. a. californicus Merriam, 1896 U. a. collaris F. Cuvier, 1824 U. a. crowtheri Schinz, 1844 U. a. dalli Merriam, 1896 U. a. gyas Merriam, 1902 U. a. horribilis Ord, 1815 U. a. isabellinus Horsfield, 1826 U. a. lasiotus Gray, 1867 U. a. middendorffi Merriam, 1896 U. a. pruinosus Blyth, 1854 U. a. sitkensis Merriam, 1896 U. a. stikeenensis Merriam, 1914 U. a. syriacus Hemprich & Ehrenberg, 1828 U. a. yesoensis (Lydekker, 1897)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
U. a. horribilis      U. a. isabellinus      U. a. syriacus      U. a. middendorffi      U. a. arctos      U. a. pruinosis      U. a. beringianus
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Niedźwiedź brunatny^[3][4] (Ursus arctos) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny niedźwiedziowatych. Zamieszkuje Azję, Europę Północną i Amerykę Północną. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Sierść niedźwiedzia brunatnego ma barwę ciemnobrązową, choć u niektórych podgatunków może być jaśniejsza. W pozycji wyprostowanej Ursus arctos mierzy – w zależności od płci – od 1,8 do 3 m. Masa ciała poszczególnych osobników waha się między 80 a 780 kg^[5]. Niedźwiedzica wydaje na świat co dwa lata dwoje-troje młodych. Ciąża trwa około 8 miesięcy. Poród następuje zwykle między grudniem a lutym.

Długość życia wynosi do 30–40 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli^[6][7]. Jest wszystkożerny; żywi się nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, jajami ptaków, miodem, poluje także na zwierzynę leśną, łowi też ryby. Środowisko życia stanowią puszcze, tajga oraz zalesione rejony górzyste.

Niedźwiedź brunatny ma duże, masywne ciało z nieznacznie wydłużoną głową, szyję grubą i krótką, ogon krótki i niewidoczny wśród okrywy włosowej. W trakcie chodzenia na podłożu stawia całą stopę^[6].

Dane liczbowe niedźwiedzia brunatnego podgatunku nominatywnego (U.a. arctos):

• Długość tułowia z głową: samiec 160–280 cm, samica 150–210 cm
• Ogon: 6,5–21 cm^[5]
• Wysokość w kłębie: 0,90–1,5 m^[5]
• Masa ciała: w optymalnych warunkach samce średnio 389 kg, samice średnio 207 kg^[5]

Zamieszkiwał pierwotnie całą Europę, jednak w południowo-zachodniej Europie został wytępiony^[8]. Podgatunek niedźwiedzia brunatnego, niedźwiedź grizli (U. a. horribilis), zamieszkuje Amerykę Północną, aż po północny Meksyk.

W Europie kontynentalnej według danych z lat 2010–2012 (z wyłączeniem Rosji, Białorusi i Ukrainy) żyło 17 tys. osobników^[9]. Stałą obecność stwierdzono w 22 krajach, areał stałego zasięgu wynosił 485 400 km². W Polsce według danych z około 2011 roku populacja wynosiła 80 osobników, a w okresie 1950–1970 roczną populację szacowano na 10–14 osobników^[10]. Największa populacja w Europie (bez Rosji i Ukrainy) zamieszkuje Rumunię, gdzie według danych z roku 2014 żyło około 6000 osobników^[10], a według danych z roku 2018 około 8000^[11].

Na terenie dawnego Związku Radzieckiego występuje około 120 tys. osobników^[12].

W Polsce występuje tylko w Karpatach i na Podkarpaciu – w Tatrach i Beskidach (głównie w Bieszczadach^[6]).

Według prof. Jana Korwin Kochanowskiego ostatniego niedźwiedzia w Polsce centralnej zabito pod koniec XVII w. w lasach bedońskich^[13]. Na wielu obszarach Polski gatunek ten przetrwał jednak do XIX w. Spotykano go jeszcze wówczas w Górach Świętokrzyskich (ostatni okaz żyjący tam został zabity na Barczy), na Kurpiach Zielonych, na Mazurach i w Puszczy Białowieskiej.

W okresie międzywojennym w Puszczy Białowieskiej dokonano reintrodukcji tego zwierzęcia. Ostatecznie zakończyła się ona niepowodzeniem, podobno z powodu niefachowego kontynuowania jej przez Niemców podczas okupacji (wypuszczano do lasu oswojone okazy niedźwiedzi, które stały się zagrożeniem dla ludności).

Niedźwiedzie brunatne żywią się ssakami (w tym gryzoniami), ptakami, ptasimi jajami, rybami, owocami, nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, a w przypadku braku innego pożywienia także trawą. Z braku produktów naturalnych mogą wyrządzać znaczne szkody wśród bydła.

Na zimę przygotowuje sobie legowisko zwane gawrą. Przebywa w nim od końca listopada do końca lutego^[6]. Żyje samotnie, tylko w okresie godowym w parach. W zimie samica rodzi zwykle 2 lub 3 młode, którymi opiekuje się aż do następnego miotu.

Niedźwiedź brunatny jest ściśle chroniony na obszarze całej Polski^[14].

Niedźwiedź oswaja się łatwo, aczkolwiek nawet obłaskawiony bywa niebezpieczny dla swoich opiekunów. W XVI- i XVII-wiecznej Rzeczypospolitej organizowano szkoły dla niedźwiedzi – jedną z nich była tak zwana akademia smorgońska.

W trakcie rui, trwającej 10–30 dni, samica kopuluje z wieloma samcami. Okres rozrodczy trwa od maja do lipca. Porody odbywają się od stycznia do marca, po ciąży trwającej 180–266 dni. Młode po narodzeniu ważą 340-680 gramów. W wieku 6 miesięcy ważą około 25 kg. Okres laktacji trwa do 30 miesięcy, jednakże już 5-miesięczne młode mogą żywić się innym pokarmem. Stają się samodzielne w wieku co najmniej 2 lat. Mogą się rozmnażać po 4–6 latach^[5].

Długość życia wynosi do 30–40 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli^[6][7].

Wyróżniono kilkanaście podgatunków niedźwiedzia brunatnego^[15][3]:

• niedźwiedź brunatny (U. arctos arctos) – podgatunek nominatywny
• U. arctos alascensis
• niedźwiedź kamczacki (U. arctos beringianus)
• niedźwiedź syberyjski (U. arctos collaris)
• U. arctos californicus
• U. arctos crowtheri
• U. arctos dalli
• U. arctos gyas
• niedźwiedź grizli, niedźwiedź szary (U. arctos horribilis) – zamieszkuje Amerykę Północną, jest większy od europejskiego, sierść ma barwy siwej do czerwonobrunatnej z połyskiem srebrzystym lub złocistym
• niedźwiedź himalajski (U. arctos isabellinus)
• niedźwiedź ussuryjski (U. arctos lasiotus)
• niedźwiedź kodiacki (U. arctos middendorffi)
• niedźwiedź tybetański (U. arctos pruinosis)
• U. arctos sitkensis
• U. arctos stikeenensis
• niedźwiedź syryjski (U. arctos syriacus)
• niedźwiedź japoński (U. arctos yesoensis)
• † niedźwiedź stepowy (U. arctos priscus)^[16]

Nazwa niedźwiedź, pierwotna forma prasłowiańska *medvēdis, a następnie *medъvědь^[17] (por. rosyjskie медведь/miedwied, chorwackie medvjed, czeskie medvěd, słowackie i słoweńskie medved, białoruskie мядзьведзь, górnoserbskie/łużyckie mjedwjedź, dolnoserbskie/łużyckie mjadwjeź, serbskie медвед, kaszubskie miedzwiédz, staropolskie miedźwiedź, słowiańskie zapożyczenie w węgierskim medve i dla odmiany ukraińskie ведмідь^[18]) oznacza zwierzę odżywiające się miodem (*medv-ĕdъ, czyli jedzący miód; *medh-u-s→ *medъ „miód”; *ēd- →*ěsti „jeść”). Nazwa ta była eufemizmem starszej nazwy praindoeuropejskiej, w formie *rktos (*r̥k'þos^[19]) (od której bezpośrednio pochodzą; greckie árktos/άρκτος „niedźwiedź”, forma astronomiczna Arktos „gwiazdozbiór Wielka Niedźwiedzica”, oraz nazwa „Arktyka”, a być może również celtyckie imię Artur; oraz łacińskie ursus „niedźwiedź”, imię własne Ursus lub pochodne od przymiotnika ursinus: imię Ursyn, od którego utworzono nazwę dzielnicy warszawskiej Ursynów, lub imię żeńskie Urszula, etymologicznie oznaczające małą niedźwiedzicę^[20], a także staroindyjskie r̥kṣa i hetyckie hartagga, oznaczające niebezpiecznego drapieżnika^[21]).

W zastąpieniu pierwotnej nazwy określeniem „jedzący miód” można widzieć przejaw tabu językowego (tabuizacja^[22]) zastosowanego w językach ludów północnej Europy (nie tylko Słowian, gdyż niemieckie Bär czy angielskie bear o znaczeniu „bury”, „szary”, i pochodzące od tego samego rdzenia duńskie i norweskie bjørn, oraz szwedzkie i islandzkie björn^[23], litewskie lokys „kudłaty” lub „liżący”), dla których to zwierzę było groźne. Z tego powodu unikano jego wymawiania, aż w końcu stara nazwa zanikła. Nastąpiła też wtórna tabuizacja wyrazu „niedźwiedź” (kiedy zaczęła funkcjonować jako nazwa właściwa), jako zamienników zaczęto używać nowych wyrazów typu miś, mieszko, kosmacz, kudłacz, bartnik, mrówczarz^[24] i stąd prawdopodobnie brak odpowiedników „niedźwiedź” w językach bułgarskim i macedońskim, gdzie na określenie tego drapieżnika używa się nazwy: мечка.

Podobne zjawisko występuje w gwarze góralskiej, gdzie jeszcze dziś starsi bacowie, a niegdyś także kłusownicy określali niedźwiedzia nazwą on (gw. uón, ó w gwarze podhalańskiej wymawia się inaczej niż u), co podkreślało pewien szacunek i strach przed tym zwierzęciem.

Drogę *medъvědь→ miedźwiedź→ niedźwiedź należy tłumaczyć tym, iż, w języku polskim obie spółgłoski d uległy zmiękczeniu, a początkowe m’ (ze znakiem miękkości spółgłoski), wymawiane w niektórych rejonach Polski jak m’n’ (patrz dialektalne kurpiowskie /mniasto/ zamiast miasto), zredukowało się w końcu do samego n’^[25], lub też zamiana nagłosowego mie- w nie- mogła być spowodowana gwarowymi czynnikami fonetycznymi, jako przejaw hiperpoprawności, ale być może utrata pierwotnego związku między słowami miedźwiedź i miód spowodowała wyrównanie do form słowotwórczych z zaprzeczeniem nie-^[26].

• 
  Samiec niedźwiedzia brunatnego
• 
  Biegnący
• 
  Jedzący łososia
• 
  Na fińskim znaczku

• Charlie Russell – badacz niedźwiedzi
• Wojtek – oswojony niedźwiedź z armii generała Andersa
• ssaki Polski
• fauna Polski