Orle Wielkie

Orle Wielkie

wieś
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	międzychodzki
Gmina	Chrzypsko Wielkie
Liczba ludności	ok. 220
Strefa numeracyjna	61
Kod pocztowy	64-412[2]
Tablice rejestracyjne	PMI
SIMC	0581280
Położenie na mapie Polski Orle Wielkie
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Orle Wielkie
Położenie na mapie powiatu międzychodzkiego Orle Wielkie
Położenie na mapie gminy Chrzypsko Wielkie Orle Wielkie
52°38′02″N 16°18′48″E/52,633889 16,313333[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Orle Wielkie – niewielka wieś sołecka w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie międzychodzkim, w gminie Chrzypsko Wielkie.

Wieś pierwotnie związana była z Wielkopolską. Ma metrykę średniowieczną i istnieje co najmniej od drugiej połowy XIV wieku. Wymieniona pierwszy raz w łacińskim dokumencie z 1358 w zapisie „ in Orlie”, 1398 „de Orle Majori, de Orle”, 1400 „Orla”, 1409 „Wielkie Orle”, 1423 „in Maiori Horle”, 1462 „Orlye”, 1474 „Orele Maius”^[3].

Miejscowość była początkowo wsią szlachecką należącą do lokalnej szlachty wielkopolskiej z rodu Orzelskich, którzy od nazwy wsi przyjęli swoje odmiejscowe nazwisko, a później także do Słopanowskich, Jarogniewskich, Górków, Smoguleckich. W 1450 miejscowość leżała w powiecie poznańskim Korony Królestwa Polskiego. W 1508 leżała w parafii Biezdrowo^[3].

Pierwszy zachowany zapis o wsi pochodzi z 1358 i wspomina drogę biegnącą z Wronek do Orla Wielkiego. W latach 1396–1405 w dwóch sporach sądowych wspomnainy został Sędziwój Orzelski noszący odmiejscowe nazwisko od wsi Orle Wielkie. Później dziedzicem wsi był asesor sądu ziemskiego w Kościanie Arkembold Orzelski właściciel we wsi Orle Wielki. W 1397 prowadził on spór sądowy o własność wsi Gluchowo dowodząc, że wieś tę posiadał jeszcze zanim Andrzej pozwał Pietruchę Mirkowową o jej połowę. W 1400 pozwał Andrzeja o najazd na Głuchowo. W 1398 prowadził spór sądowy z Bodzętą z Orla Małego o 40 grzywien . W 1404 Arkembold Orzelski, Mikołaj Żydowski, Piotr Wilk [z Lubosiny] i Bieniasz Tuczępski poręczyli staroście generalnemu wielkopielkopolskiemu oraz burgrabiemu starościńskiemu, że Szczepan z Pożarowa stawi się na zamku poznańskim^[3].

W 1409 Wincenty Słopanowski dowodził przed sądem ziemskim, że kupił Orle Wielkie oraz posiadał je bez przeszkód przez ponad 30 lat. W 1413 Maciej kmieć z Orla Wielkiego pozwany został przez panią Głuchowską o zabranie mienia o wartości 4 grzywien. W 1418 Jarosław Jarogniewski zakupił od Dobrogosta z Szamotuł wsie Orle Wielkie, Głuchowo i Sieradowo za 1000 grzywien szerokich groszy. W 1428 dziedzic Orla Wielkiego Marcin Orzelski prowadził spór sądowy z Zachariaszem z Ćmachowa o łowienie ryb w jeziorze zwanym Sieradowo. W latach 1434–1450 odnotowano właściciela we wsi Wojciecha Jarogniewskiego, który toczył kilka sporów z lokalną szlachtą. W 1446 był on dziedzicem w Orlu Wielkim, Koninie i Głuchowie i toczył spór z sędzią kaliskim Trojanem z Łekna. W 1450 Wojciech Jarogniewski sprzedał Jakubowi synowi zmarłego Jakuba Sierakowskiego wsie Orle Wielkie, Głuchowo i Sieradowo za 100 grzywien^[3].

W latach 1450–1469 dziedzicem wsi był Jakub Sierakowski, który od nazwy wsi przyjął odmiejscowe nazwisko Orzelski. W 1466 za 100 grzywien odkupił od Sędziwoja Rąbińskiego wieś Krzon. W 1466 pod nazwiskiem Orzelski zapisał swojej żonie Elżbiecie po 200 grzywien posagu oraz wiana na połowie swoich dóbr w Orlu Wielkim oraz Głuchowie. W 1467 sprzedał Sędziwojowi z Żydowa koło Obornik całe wsie Orle Wielkie oraz Głuchowo za 1700 złotych węgierskich^[3].

W latach 1474–1475 Jan Biały ze Sroczkowa w województwie sandomierskim otrzymał od króla polskiego Kazimierza IV Jagiellończyka prawa do dóbr Żydowo, Głuchowo, Orle Wielkie, Przecław oraz części majętności w Nojewie należących do Sędziwoja z Żydowa, który nie dopełnił obowiązku udziału w wyprawie wojennej na Śląsk i Węgry w czasie walki o sukcesję czeską z Maciejem Korwinem. W 1483 po śmierci Jana Białego dobra odziedziczyla jego siostra Anna, która wymieniła z Janem z Oleśnicy w województwie sandomierskim całe części Żydowa, Głuchowa, Orla Wielkiego oraz Przecławia, a także plac w obrębie murów Poznania naprzeciwko kościoła św. Dominika na wsie Ujazdek i Łopatno w powiecie sandomierskim z dopłatą 2200 złotych^[3].

W latach 1496–1508 jako właściciel we wsi notowany był kasztelan kaliski Andrzej Szamotulski herbu Nałęcz, który dał w posagu swojej córce Katarzynie do czasu jej zamążpójścia połowę Szamotuł wraz z przyległymi wsiami, w tym m.in. z Oorlem Wielkim. Katarzyna po wyjściu za mąż miała otrzymać 2000 grzywien, a wspomniane dobra miały powrócić do Andrzeja^[3].

W 1500 w dokumentach starosty generalnego wielkopolskiego Ambrożego Pampowskiego zachował się zapis czynszu w wysokości 6 grzywien od sumy 75 grzywien z Orla Wielkiego oraz Glinna przeznaczony dla mansjonarzy kościoła parafialnego w Szamotułach. W 1519 czynsz ten został wykupiony. W początku XVI wieku wieś przeszła na własność rodu Górków. W 1511 Katarzyna córka zmarłego wojewody poznańskiego Andrzeja z Szamotuł oraz żona kasztelana poznańskiego oraz starosty generalnego wielkopolskiego Łukasza Górki dała mężowi połowę miasta Szamotuły wraz z wsiami, w tym m.in. także Orle Wielkie. W 1512 król polski Zygmunt I Stary zezwolił Łukaszowi Górce, aby zapisał żonie Katarzynie z Szamotuł w dożywocie dóbr własnych oraz królewskich zapisanych m.in. na Orlu Wielkim. W 1541 Orle Wielkie należało do biskupa włocławskiego Łukasza Górki. Wieś wspomniano wówczas w opisie odnowienia granic między Strzyżminem, a Śródką. Narożnik tych wsi z Orlem Wielkim leżał przy drodze z Orla Wielkiego do Śródki. W latach 1571–1577 właścicielem we wsi był Jan Smogulecki także dziedzic w Głuchowie. W 1571 został on pozwany przez Jana Ostroroga o zniszczenie znaków metalowych pałniących funkcję znaków granicznych pomiędzy wsią opuszczoną Nosalewo należącą do Ostroroga a Orlem Wielkim należącym do Smoguleckiego, a także o zalanie łąk w Nosalewie poprzez spiętrzenie wody w jeziorze przy wsi Głuchowo^[3].

Miejscowość odnotowano również w historycznych rejestrach poborowych. W 1469 Orle Wielkie figurowało w wykazie wsi, które nie zapłaciły wiardunków królewskich oraz nie dopuściły do ich egzekucji. W 1475-1478 wieś znalazła się w wykazie zaległości podatkowych powiatu poznańskiego. W 1509 poboru ze wsi był wojewoda poznański Andrzej Szamotulski. W 1508 pobrano podatki od 11 łanów oraz od karczmy imłyna po wiardunku. W 1509 pobór odbył się od 12 łanów, oraz po 6 groszy od karczmy i od młyna. W 1563 opodatkowano 11 łanów, karczmę doroczną oraz młyn wodny o jednym wodnym kole. W 1577 pobór podatkowy z Orla Wielkiego zapłacił Jan Smogulecki. W 1580 pobór ponownie płaci Jan Smogulecki od 12 łanów, połowy łana karczmarskiego oraz od młyna dorocznego^[3].

W wyniku II rozbioru Rzeczypospolitej w 1793, miejscowość przeszła w posiadanie Prus i jak cała Wielkopolska znalazła się w zaborze pruskim. W okresie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815–1848) miejscowość wzmiankowana jako Orle należała do wsi większych w ówczesnym pruskim powiecie Międzyrzecz w rejencji poznańskiej^[4]. Orle należało do okręgu sierakowskiego tego powiatu i stanowiło część majątku Srzodka (Śródka), którego właścicielem był wówczas Zeidlitz^[4]. Według spisu urzędowego z 1837 roku wieś liczyła 127 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 12 dymów (domostw)^[4].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa poznańskiego.

14 września 1906 roku w Orlu Wielkim, w części wsi o nazwie Orle Młyn, w rodzinie właściciela młyna i gospodarstwa (104 morgi) Jana i Władysławy z d. Fisher, urodził się por. rez. Edward Urban. Miał siedmioro rodzeństwa. W latach 1926–1929 studiował na Uniwersytecie Poznańskim. W 1931 roku ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty. Podczas ćwiczeń rezerwy był dowódcą plutonu. Awans na podporucznika rezerwy otrzymał ze starszeństwem od 1 stycznia 1933 roku oraz przydział do 58 Pułku Piechoty Wielkopolskiej. W 1934 roku z zaliczeniem jednego roku ze studiów na UP rozpoczął studia na Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu. Dyplom nauk handlowych uzyskał w czerwcu 1936 roku. Tego samego roku wyjechał do Łucka (ówcześnie stolicy województwa wołyńskiego), gdzie objął posadę profesora języka polskiego w gimnazjum. Po przeprowadzce na Kresy z pewnością otrzymał zmianę przydziału wojskowego. Podczas ostatniego pobytu w Orlu Młynie w sierpniu 1939 roku był namawiany przez rodzinę do pozostania w domu, pomimo nalegań wrócił do Łucka.

Nie są znane okoliczności, w jakich dostał się do niewoli sowieckiej. Na początku marca 1940 roku rodzice otrzymali od niego kartkę ze „Wschodu” (obecnie zaginiona) z informacją, że jest zdrowy i czuje się dobrze. Kartka ta była ostatnim znakiem życia. Po odkryciu przez Niemców w 1943 roku grobów polskich oficerów w Katyniu rodzina domyślała się, że został tam zamordowany. Przeczucia bliskich zostały potwierdzone dopiero na początku lat 90. minionego stulecia po zakupieniu książki z Listą Katyńską, gdzie odnotowano jako miejsce śmierci nie Katyń a Charków. Wojenne losy Edwarda Urbana musiały wyglądać następująco. Po 17 września 1939 roku dostał się do niewoli sowieckiej. Przebywał w obozie specjalnym NKWD w Starobielsku, skąd w kwietniu lub pierwszej połowie maja 1940 roku został przewieziony do Charkowa i tam zamordowany. Jego ciało wrzucono do zbiorowego dołu śmierci na przedmieściach Charkowa. W listopadzie 2007 roku ppor. rez. Edward Urban został awansowany pośmiertnie na stopień porucznika.^[5]

• 
  Obelisk ku pamięci zamordowanego przez NKWD por Edwarda Urbana urodzonego w Orlu Wielkim^[6]
• 
  Obelisk ku pamięci druhów strażaków OSP Orle Wielkie, ustanowiony w 90 rocznicę istnienia OSP 1930-2020
• 
  Remiza OSP Orle Wielkie wraz z świetlicą wiejską i wiatą grilową^[7][8]
• 
  Bocian na budynku stacji transformatorowej w Orlu Wielkim

• Antoni Gąsiorowski: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. III L-Q, zeszyt 4, hasło „Orle Wielkie”. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 1992, s. 451–452.

• Orle Wielkie, [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 2010–2014 .