Format bibliograficzny

Format bibliograficzny – określenie formatu książki, pochodzące od liczby złożeń arkuszy papieru tworzących jej składkę, stosowane do opisu druków wydawanych od końca XV do końca XVIII wieku^[1]. Ze względu na nieustandaryzowane wymiary produkowanego wówczas papieru powstające z niego książki miały zróżnicowane wysokości, których nie używano do klasyfikacji formatu^[2].

Wyróżnia się następujące formaty bibliograficzne^[2]:

• plano (łac. in plano ‘w stanie równym’ < planum ‘płaszczyzna’^[3]) – arkusz niezłamany, klejony z pozostałymi w grzbiecie do falcu, tworzący jedną kartkę (dwie strony);
• folio (łac. folium ‘liść, karta’^[4], symbol 2°) – arkusz złamany jednokrotnie, tworzący dwie kartki; kodeks w formacie folio to foliant^[5]; składka z czterech folio nazywana jest zaś quaternio i była najpowszechniejszym formatem książki średniowiecznej^[6];
• quarto (łac. in quarto ‘w ćwiartce’^[7], 4°) – arkusz złamany dwukrotnie, tworzący cztery kartki; kodeks w formacie quarto to kwartant^[8];
• octavo (łac. octavus ‘ósmy’^[9], 8°) – arkusz złamany trzykrotnie, tworzący osiem kartek, mierzących najczęściej 18–25 cm wysokości; kodeks w formacie octavo to oktant^[10];
• duodecimo (łac. duodecim ‘dwanaście’, 12°) – arkusz złamany czterokrotnie w układzie 3 : 4 lub 2 : 6 kart, do którego większej części wkładało się odcięte uprzednio, sąsiadujące ze sobą cztery karty, tworzący dwanaście kartek^[11];
• sedecimo (16°) – arkusz złamany czterokrotnie, tworzący szesnaście kartek;
• format elzewirowski (zob. drukarnia rodzinna Elsevierów, 24°) – arkusz podzielony na trzy części, z których każda złożona trzykrotnie, tworzący łącznie dwadzieścia cztery kartki.

Połowa książek wydrukowanych przed 1500 rokiem była w formacie quarto, a ponad ćwierć w formacie folio^[12]. Pierwszym drukowanym octavo były dzieła Wergiliusza wydane przez Aldusa Manucjusza w 1501 roku^[13]. Format duodecimo po raz pierwszy został wykorzystany przez Christophe’a Plantina w 1567 roku w Antwerpii^[2].

Do określenia formatu książki służą: liczba kart w trzech sąsiadujących ze sobą składkach, kierunek kres papieru i położenie znaku wodnego^[2]. W przypadku formatu folio w lewej połowie sita wykonywano znak wodny, a czasem w dolnej części prawej połowy również znak kontrolny (często inicjały drukarza). Mniejsze formaty powstawały poprzez rozcinanie folio, tak że co druga para kart w formacie quarto posiada po połowie znaku wodnego, a w przypadku octavo – jego ćwiartki znajdują się w górnych rogach połowy stron^[14].

Pochodną formatu bibliograficznego stosowaną w polskim bibliotekarstwie do opisu książek jest format biblioteczny. Jego podstawą jest wysokość grzbietu wyrażona w centymetrach, której umownie przypisano nazwę formatu bibliograficznego o podobnych wymiarach:

• powyżej 35 cm – folio, 2°, dwójka, IV (rzadki);
• 25–35 cm – quarto, 4°, czwórka, pot. ćwiartka, III (ok. 15% zbiorów);
• 20–25 cm – octavo, 8°, ósemka, II (ok. 50% zbiorów);
• do 20 cm – sedecimo, 16°, szesnastka, I (ok. 35% zbiorów)^[15].

Nietypowe formaty biblioteczne książek podaje się w centymetrach. Format podłużny (leżący) określa książkę, której szerokość przewyższa wysokość^[2].

Zobacz hasła folio, quarto i octavo w Wikisłowniku

• format arkusza
• recto i verso

• AleksanderA. Birkenmajer AleksanderA., BronisławB. Kocowski BronisławB., JanJ. Trzynadlowski JanJ. (red.), Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1971 .
• KarolK. Głombiowski KarolK., BolesławB. Świderski BolesławB., HelenaH. Więckowska HelenaH. (red.), Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976 .
• KeithK. Houston KeithK., Książka. Najpotężniejszy przedmiot naszych czasów zbadany od deski do deski, Kraków: Karakter, 2017, s. 348–368, ISBN 978-83-65271-36-5 .