Imperializm

Imperializm (od łac. imperium^[1]) – polityka państw mocarstwowych, polegająca na podbojach kolonialnych lub dążeniu do podporządkowania sobie innych krajów^[2]; mianem imperializmu jest również nazywany okres historyczny zapoczątkowany w ostatniej ćwierci XIX wieku, odznaczający się światową dominacją kilku wielkich mocarstw^[1].

W myśli marksistowsko-leninowskiej, imperializm (czyli kapitalizm monopolistyczny), jest najwyższym i ostatnim stadium rozwoju kapitalistycznej formacji społeczno-ekonomicznej^[1], którego główną cechę charakterystyczną stanowi zastąpienie wolnej konkurencji przez panowanie monopolów^[3]. Członków rządów państw imperialistycznych nazywa się imperialistami.

Z kolei antyimperializm to różnie rozumiane przeciwstawianie się imperializmowi^[4].

W dawnych epokach państwa określane mianem imperiów często odwoływały się do uniwersalizmu. Imperium miało dbać o szerzenie kultury i zapewniać ochronę jego mieszkańców przed „barbarzyńcami”. Przykładem takiego antycznego imperium było Cesarstwo Rzymskie^[1].

Nowożytny i współczesny imperializm sprzyjał jednak występowaniu ideologii nacjonalistycznych, czy wręcz rasistowskich^[1]. Skutkiem takiego imperializmu było prześladowanie niektórych narodów podbitych, jak np. germanizacja i rusyfikacja wobec Polaków w okresie zaborów.

Sztandarowymi przykładami XIX-wiecznego imperializmu były imperium brytyjskie i francuskie imperium kolonialne. W drugiej połowie XX wieku utraciły one większość terytoriów zamorskich w procesie dekolonizacji^[1]. Pomoc białym w czasie wojny domowej w Rosji w postaci dostaw sprzętu wojskowego oraz wysłanie oddziałów armii brytyjskiej, francuskiej i USA do Rosji utwierdziło bolszewików w przekonaniu, że nie walczą oni z wrogiem wewnętrznym lecz z siłami światowego imperializmu^[5].

W XXI wieku mianem imperializmu określa się czasem politykę USA wobec Bliskiego Wschodu, Rosji wobec Czeczenii i Ukrainy, oraz Izraela wobec Palestyny.

 Zobacz też: kolonializm i ekspansjonizm.

W polityce zagranicznej imperializm wyraża się w podbojach kolonialnych lub dążeniu do podporządkowania sobie innych państw^[2]. XIX- i XX-wieczny imperializm był nieodłącznie związany z kolonializmem; cechował się dążeniem do pozyskania nowych terytoriów, dostępu do surowców, zdobycia rynków zbytu, a także tworzeniem baz wojskowych^[1].

 Osobny artykuł: Ekonomia marksistowska.

Pierwsze teorie imperializmu pojawiły się pod koniec XIX wieku. Według nich szybki rozwój państw kolonialnych wynikał z eksploatacji należących do nich kolonii. Zwolennikami takiego poglądu byli przede wszystkim Włodzimierz Lenin i Róża Luksemburg. Do najważniejszych prac Lenina na temat imperializmu należą książka Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu (1917) i artykuł Imperializm a rozłam w socjalizmie (ros. Империализм и раскол социализма, 1916)^[6]. Wskazując, że imperializm jest odrębnym, najwyższym i ostatnim stadium rozwoju kapitalizmu, Lenin określił go następująco:

W tłumaczeniu Józefa Stalina Lenin nazywał imperializm „kapitalizmem umierającym” dlatego, że imperializm doprowadza sprzeczności kapitalizmu do najwyższego napięcia, do ostatecznych granic, poza którymi ma zacząć się rewolucja socjalistyczna^[7]. Propaganda w ZSRR oświadczała, że kapitalizm w stadium imperialistycznego rozwoju nieuchronnie wstępuje w epokę ogólnego kryzysu^[8]. Według marksistów na początku XX wieku istniały trzy imperializmy: brytyjski, francuski i niemiecki (głównie w odniesieniu do ich ówczesnych kolonii).

Koncentracja produkcji, która doprowadziła do utworzenia monopoli dokonywała się w całym okresie kapitalizmu. Jednakże na przełomie XIX i XX wieku w ważniejszych gałęziach przemysłu, a także bankowości, w handlu i transporcie uzyskała takie rozmiary, że doprowadziła do powstania monopoli, które ze swojej strony zmieniły w sposób najbardziej istotny charakter funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Dlatego też imperializm określa się bardzo często mianem kapitalizmu monopolistycznego^[9].

Lenin w pracy Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu rozpoczyna badanie nowego stadium rozwoju kapitalizmu od analizy zmian w sferze produkcji. Ustalił on pięć podstawowych cech ekonomicznych imperializmu:

Józef Stalin określał imperializm jako „wszechpotęgę monopolistycznych trustów i syndykatów, banków i oligarchii finansowej w krajach przemysłowych”^[7]. Podstawą i punktem wyjścia przechodzenia do imperializmu był olbrzymi wzrost koncentracji produkcji, tj. wzrost ciężaru gatunkowego wielkich przedsiębiorstw w ogólnej liczbie przedsiębiorstw, ich udziału w ogólnych rozmiarach produkcji, skupianie w wielkich przedsiębiorstwach coraz to większej części siły roboczej i mocy produkcyjnych^[11]. Wielkie przedsiębiorstwa usiłują zagarnąć rynek w swoje ręce, zniszczyć konkurentów, lub też dogadać się z nimi i dyktować ceny. Podstawowymi formami kapitalistycznych zrzeszeń są kartele, syndykaty, trusty i koncerny^[12].

• Peter Kenez: Odkłamana historia Związku Radzieckiego. Warszawa: 2006. ISBN 978-83-11-11031-1.
• imperializm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-01-30] .
• imperializm [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN.
• Aleksiej Bielakow, Fiodor Burłacki, Jurij Melwil, Abram Milejkowski, Sołomon Wygodzki, i in.: Podstawy marksizmu-leninizmu : podręcznik (Tyt. oryg.: Osnovy marksizma-leninizma). Pod redakcją Otto Kuusinena, tłumacz Regina Hekker i in.. Wyd. IV na podstawie II wyd. rosyjskiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 1964. (pol.).
• Pawieł Judin, Lew Leontjew, Iwan Łaptiew, Anatolij Paszkow, Dmitrij Szepiłow, i in.: Ekonomia polityczna : podręcznik (Tytuł oryginału: Političeskaâ èkonomiâ). Pod redakcją Konstantina Ostrowitianowa ; tł. Seweryn Żurawicki, Józef Zawadzki, Ryszard Gradowski, Regina Winiewska, Maksymilian Pohorille. Warszawa: Książka i Wiedza, 1955.
• Adam Łopatka: Słownik Wiedzy Obywatelskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.