Hoplici

Hoplici (stgr. ὁπλῖται hoplitai, lp ὁπλίτης hoplites) – ciężkozbrojni piechurzy greccy walczący w zwartym szyku, zwanym falangą.

Hoplici stali się powszechnym zjawiskiem na polach bitew w starożytnej Grecji w połowie VII wieku p.n.e.^[1] Ich oddziały tworzyli wolni, zamożniejsi obywatele miast greckich (poleis) oraz wiejscy chłopi będący (według cenzusu) posiadaczami zaprzęgu wołów^[2]. Ich sukcesy w walkach z wojskami perskimi spowodowały, że po wojnach perskich władcy tego kraju chętnie najmowali Greków do swoich armii (w wojskach perskich walczących z Aleksandrem Wielkim miało uczestniczyć do 30 tys. najemnych Greków). W ten sposób zapoczątkowano proces przechodzenia od armii obywatelskich do najemnych, które w świecie hellenistycznym rozpowszechniły się za panowania diadochów^[3].

Zaczątki formacji należy jednak odnosić do procesu powstawania w IX-VIII wieku p.n.e. greckich państw-miast, gdy 17-latkowie wstępowali ochotniczo do oddziałów (agelai) i przechodzili intensywne ćwiczenia w zakresie wychowania fizycznego, myśliwstwa i pozorowanych działań zbrojnych, po dwóch latach osiągając status wartościowych wojowników^[4].

Powstanie szyku falangi było możliwe dzięki wynalezieniu „argiwskiej” tarczy hoplon^[a] z podwójnym uchwytem. Wcześniej, w okresie zwanym „heroicznym”, wojownicy helleńscy posługiwali się tarczami osłaniającymi wprawdzie niemal całe ciało, lecz wyposażonymi w jeden miejscowy, środkowo położony uchwyt, co powodowało szybkie zmęczenie nadgarstka i przedramienia^[5]. W następstwie tego, uchwyt dla ręki przesunięto ku krawędzi tarczy, a pas umacniający przedramię żołnierza przemieszczono na środek, tuż poniżej łokcia. Drugie ważne udoskonalenie zabezpieczające stanowił hełm koryncki, pozostawiający niechronione jedynie oczy i usta^[6].

Rozmiar tarczy (średnica około 100 cm) oraz fakt, że nie chroniła ona już całego ciała, spowodował, że żołnierze stawali w zwartej formacji, ramię przy ramieniu. tak aby własna tarcza zachodziła za tarczę osłaniającą postać z prawej. Formację taką zaczęto nazywać falangą^[7].

Uzbrojenie ówczesnego hoplity^[8] stanowiły:

• włócznia (około 2 m długości)^[8],
• miecz^[8],
• okrągła lub owalna tarcza^[8],
• hełm^[8],
• pancerz^[8],
• nagolenice^[8].

Pełne jego wyposażenie osiągało masę około 30–35 kg^[9].

Początkowo falanga była formacją o głębokości od czterech do ośmiu szeregów, przy czym walczyły jedynie dwa pierwsze (zadając ciosy 2,3–2,5 metrowymi włóczniami z góry skośnie w dół, mierząc w twarze i ramiona przeciwników). Dodatkową broń stanowił krótki miecz, a wyposażenie ochronne napierśnik i nagolenniki. Wraz z ubożeniem społeczeństw poleis, metalowy napierśnik zastąpił przeszywany kaftan płócienny (linothorax), niekiedy też hoplici walczyli w samych chlamidach, a nawet nago^[10].

W okresie późniejszym do taktyki frontalnej dodano dwa dodatkowe manewry: kontrmarsz lakoński (wykorzystywany przy przechodzeniu z szyku marszowego w czołowy i odwrotnie, jak i przy zmianie frontu całości lub części falangi, gdy nieprzyjaciel uderzał z kierunku innego niż czołowy) i anastrofę (polegającą na kontrmarszowym wycofaniu jednego ze skrzydeł i ustawieniu go za plecami innej części formacji dla przydania falandze ciężaru). W IV wieku p.n.e. liczba szeregów wahała się od ośmiu do nawet (wyjątkowo) trzydziestu sześciu^[11] (bitwa pod Leuktrami).

Pierwszą znaną bitwą hoplitów było starcie pod Hysiaj w roku 669 p.n.e., kiedy Argiwowie przy użyciu falangi hoplitów po raz ostatni pokonali Spartan. Ich poeta Tyrtajos zaczął opiewać czyny falangi około roku 650 p.n.e.^[12]

Falanga przystępowała do walki wznosząc okrzyki bojowe lub skandując powszechnie znane poetyckie strofy (przede wszystkim poezji Tyrtajosa)^[13], uderzając też drzewcami włóczni o tarcze w celu zastraszenia przeciwnika. Hoplici atakowali biegiem (jak pod Maratonem lub Delion) bądź też powoli, krokiem mierzonym, do wtóru piszczałek (np. pod Mantineją). Następnie szeregi falang zderzały się tarczami i następowało spychanie (othismos), w którym decydowała masa formacji napierającej kolejnymi szeregami. Żołnierze pierwszego szeregu postępowali naprzód bądź cofali się, a wspomóc ich mogli jedynie hoplici z następnego szeregu, bowiem tylko ich włócznie mogły dosięgnąć wroga. Poległego zastępował natychmiast postępujący za nim, a na jego miejsce wchodził kolejny, z dalszego szeregu^[14].

Falandze jako formacji ciężkiej i w starciu rozstrzygającej, towarzyszyła lekka piechota peltastów oraz pododdziały strzeleckie – procarzy, rzadziej łuczników. Sporadycznie pojawiała się na polach bitew konnica hippeis, wykonująca przeważnie (wskutek upośledzającego braku siodła i strzemion) jedynie pomocnicze zadania zwiadowcze albo pościgowe. Dopiero za czasów Aleksandra Wielkiego ciężka konnica (hetajrowie) zaczęła w starciu odgrywać rolę formacji przełamującej^[15].

Do IV wieku p.n.e. szkolenie wojskowe rozpoczynało się od 7 roku życia. Hoplita potrafił doskonale władać bronią, znał swe miejsce w szeregu i musztrę pododdziału, dostatecznie wiele wiedział też o taktyce. Zmilitaryzowana cywilizacja wprowadzała do obiegu taktykę jako element wiedzy i kultury. Podobnie działo się w sferze dowodzenia: strategami zostawali ludzie o odpowiednim doświadczeniu, zdobytym w walce i popartym sukcesami, lub też o odpowiednim statusie społecznym, co wiązało się ze szczególnym dostępem do wiedzy o taktyce ze względu na elitarne pochodzenie. W Sparcie naczelne dowództwo z racji urodzenia przypadało jednemu z dwóch królów, którzy podlegali zwykłemu wyszkoleniu wojskowemu, jakiemu poddawano wszystkich Spartiatów od 7 roku życia^[16].

Podobne uwarunkowania dotyczyły obchodzenia się z bronią. Hoplita potrafił posługiwać się nie tylko tarczą i włócznią oraz mieczem, lecz także (w ograniczonym zakresie) procą lub łukiem. Przewaga formacji hoplitów nad innymi ich rodzajami w tamtym okresie tkwiła głównie w perfekcyjnym wyszkoleniu i w umiejętności polowego (taktycznego) wykorzystywania tej formacji.

Początek zmierzchu tej formacji nastąpił po roku 338 p.n.e. pod Cheroneją, gdy sprzymierzone armie greckie zostały rozgromione przez uzbrojonych w długie sarisy Macedończyków Filipa II i jego syna Aleksandra Macedońskiego. W tym starciu hoplici odsłonili swe prawe (nie osłonięte) skrzydło w wyniku skośnego manewru Macedończyków, a w powstałą lukę włamała się konnica Aleksandra, dokonując pogromu piechoty^[17].

Przez ponad 100 lat na polach bitew państw hellenistycznych dominowała falanga macedońska, której hoplici mieli dłuższe włócznie i lżejsze tarcze. Ostateczny kres tej falangi jako szyku bojowego nastąpił w początkach II wieku p.n.e., gdy zniknęły ostatnie państwa helleńskie, a świat grecki znalazł się pod dominacją republiki rzymskiej. Pierwszą poważną klęskę w starciu z rzymskimi legionami ponieśli macedońscy falangiści w bitwie pod Kynoskefalaj.

• hypaspiści
• peltasta

Zobacz hasło hoplita w Wikisłowniku

Zobacz multimedia związane z tematem: Hoplici

• Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka: Historia starożytnych Greków. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-06653-9.
• N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1973.
• John Warry: Warfare in the Classical World. New York: Barnes & Noble Books, 1993. ISBN 1-56619-463-6.
• Leslie J. Worley: Hippeis: The Cavalry of Ancient Greece. Boulder–San Francisco–Oxford: Westview Press, 1994. ISBN 0-8133-1804-1.