Gordian III

Gordian III

Marcus Antonius Gordianus

Cesarz rzymski
Okres	od 238 do 11 lutego 244
Poprzednik	Pupien i Balbin
Następca	Filip I Arab
Dane biograficzne
Data urodzenia	20 stycznia 225
Data śmierci	11 lutego 244
Przyczyna śmierci	poległ w walce z Persami
Ojciec	Junius Balbus
Matka	Maecja Faustyna
Żona	Trankwilina
Moneta
Multimedia w Wikimedia Commons

Gordian III (łac. Marcus Antonius Gordianus; ur. 20 stycznia 225, zm. 11 lutego 244), panował jako Imperator Caesar Marcus Antonius Gordianus Pius Felix Augustus – cesarz rzymski w latach 238–244, syn Juniusa Balbusa i Maecji Faustyny, córki Gordiana I.

Gordian został cezarem (młodszym cesarzem) w wieku 13 lat podczas buntu przeciwko władzy cesarza Maksymina Traka. Maksymin, wywodzący się z nizin społecznych i przez to niepopularny wśród senatorskiej elity, objął władzę w wyniku przewrotu w 235 roku i od tego czasu prowadził kampanie przeciwko barbarzyńcom za Renem i Dunajem. Jego zwiększone wydatki na armię wymagały podniesienia podatków, co było przyczyną rozruchów w prowincji Afryka (rok 238), w wyniku których cesarzem obwołano dziadka Gordiana III, Gordiana I (syn Gordiana I, Gordian II, został współrządcą), który uzyskał poparcie w rzymskim senacie^[1]. Wkrótce Gordian I i II zginęli, ale senat postanowił trwać w buncie przeciwko Maksyminowi i wybrał spośród swojego grona dwóch nowych cesarzy, Balbina i Pupiena^[2]. Pod naciskiem ludu stolicy, a także prawdopodobnie dzięki zakulisowym działaniom stronników i rodziny Gordianów, cezarem ogłoszono Gordiana III^[3].

Maksymin zginął w czerwcu 238 roku oblegając Akwileję, jego armia przeszła na stronę trójki władców wybranych przez senat^[4]. Jednak pozycja Balbina i Pupiena słabła w wyniku problemów finansowych i zagrożenia na granicach imperium^[4]. W sierpniu 238 roku obaj zostali zamordowani przez pretorian, którzy (być może przekupieni przez stronnictwo Gordianów) jedynym cesarzem ogłosili Gordiana III^[4]. Senat zatwierdził ich wybór^[4].

Wraz z Gordianem wpływy zyskała elita, która chciała powrotu do modelu władzy sprzed przewrotu outsidera Maksymina, czyli do szacunku ze strony cesarza wobec senatu (choć w tej elicie nie brakowało stronników Maksymina, którzy teraz przeszli na stronę nowego władcy)^[5]. Młody cesarz był zachęcany do współpracy z senatem, przywracania jego przywilejów^[6]. Prezentowano go jako wyrafinowanego filhellena, aby skontrastować jego wizerunek z tym Maksymina, czyli nieokrzesanego żołnierza^[6].

Armia została poddana ścisłej kontroli. Rozwiązano legion III Augusta, który stłumił uzurpację Gordianów w Afryce, wymieniono dowódców na sprzyjających nowej władzy^[6]. W państwie trwały jednak problemy finansowe o czym świadczy kontynuowane psucie monety^[6]. Na Wschodzie groźni byli Persowie, nad dolnym Dunajem trzeba było się układać z Gotami^[6]. W 240 roku w Afryce Prokonsularnej wybuchła rewolta Sabiniana, udało się ją jednak stłumić^[6].

Na początku 241 r. na pierwszego spośród doradców Gordiana wyrósł Furiusz Sabinus Tymezyteusz, wpływowy (za czasów Heliogabala i Aleksandra Sewera, podczas rządów Maksymina jego pozycja nieco osłabła) ekwita, który w 240 lub 241 r. został prefektem pretorianów^[6]. W 241 r. cesarz poślubił jego córkę, Sabinię Trankwilinę (Furia Sabinia Tranquillina), co utwierdziło pozycję Tymezyteusza, jako de facto regenta kierującego sprawami państwa^[7][6]. Razem ze swoimi pomocnikami (wśród nich najważniejsi byli dwaj bracia, Filip, przyszły cesarz, i Pryskus, przyszły uzurpator), zapewnił cesarzowi i gronu jego doradców pierwszeństwo w państwie, ograniczając rolę senatu^[6]. Widać to było w wojsku, gdzie na stanowiskach dowódczych odchodzono od przedstawicieli stanu senatorskiego na korzyść ludzi z doświadczeniem militarnym, było to jednak raczej nie efektem przesunięć na scenie politycznej imperium, ale pragmatyczną koniecznością w obliczu problemów na granicach^[8].

Głównym działaniem Tymezyteusza było przygotowanie planów wielkiej wojny z Persją^[8]. Elementem tych przygotowań było ustabilizowanie innych frontów, co przy w miarę spokojnej sytuacji nad Renem i górnym Dunajem oznaczało interwencje w północnej Afryce, gdzie zreorganizowano obronę prowincji by skutecznie przeciwdziałać atakom nomadów, i nad dolnym Dunajem przeciwko przekraczającym granicę Karpom, korzystającym z pomocy Gotów i Sarmatów^[8]. W 242 r. armia przeznaczona na front perski została oddelegowana nad dolny Dunaj by spacyfikować tamtejszych barbarzyńców^[8].

Do tego czasu Persowie dowodzeni przez króla Ardaszira zdobywali liczne terytoria na Wschodzie. Już w 236 r. z sukcesem zaatakowali Mezopotamię, w 239 r. zdobyli Dura Europos, na początku 241 r. uznającą zwierzchność Rzymu Hatrę^[8]. Gordian przybył z armią i dworem do Antiochii pod koniec 242 r., a główna kampania rozpoczęła się wiosną 243 r.^[8] Armia rzymska przekroczyła Eufrat w Zeugmie, odbiła Carrhae, Edessę i po bitwie miasto Rhesaina^[8]. Następnie zdobyła Nisibis i Singarę i skierowała się na Ktezyfon^[8]. W drugiej połowie 243 r. Tymezyteusz zmarł i na stanowisku prefekta pretorianów zastąpił go przyszły cesarz, Filip, nie przerwało to jednak działań wojskowych - Rzymianie wkroczyli do Asyrii^[8]. Prawdopodobnie w lutym 244 r. na lewym brzegu Eufratu, niedaleko od Ktezyfonu doszło do starcia z armią perską dowodzoną przez syna Ardaszira, Szapura^[9]. Rzymianie zostali pokonani, Gordian zginął w bitwie lub po niej, być może z rąk własnych ludzi, a nowym cesarzem szybko (z konieczności) ogłoszono Filipa^[9]. Jego pośpieszna zgoda na przyjęcie purpury stała się przyczyną późniejszych oskarżeń o zgładzenie przez niego młodego cesarza^[9]. Ciało Gordiana przewieziono do Rzymu i tam pochowano; konsekrowany został jako Divus Gordianus^[10].

• John Drinkwater: Maximinus to Diocletian and the 'crisis'. W: The Cambridge Ancient History: The Crisis of Empire, A.D. 193-337. Alan K. Bowman (red.), Peter Garnsey (red.), Averil Cameron (red.). T. XII. Cambridge University Press, 2005. ISBN 978-0-521-30199-2. (ang.).