CMB

Ten artykuł dotyczy serii kutrów torpedowych. Zobacz też: CMB (ujednoznacznienie).

Coast Motor Boat

Kraj budowy	Wielka Brytania
Użytkownicy	Royal Navy
Wejście do służby	1916
Wycofanie	1920
Planowane okręty	139
Zbudowane okręty	116
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	4,32 ton (CMB 40') 11-12,5 ton (CMB 55') 24 ton (CMB 70')
Długość	12,19 m (CMB 40') 16,76 m (CMB 55') 23 (CMB 70')
Szerokość	2,6 m (CMB 40') 3,36 m (CMB 55') 4,3 m (CMB 70')
Zanurzenie	0,56 m (CMB 40') 0,9 m (CMB 55') 1,2 m (CMB 70')
Napęd	Silnik benzynowy Thornycroft(inne języki) V8 lub V12 o mocy 250-275 KM lub 375 KM
Prędkość	33,5 lub 38 węzłów (CMB 40') 40,4 węzłów (CMB 55') 30 węzłów (CMB 70')
Zasięg	160 mil morskich (CMB 40') 200 mil morskich (CMB 55') 200 mil morskich (CMB 70')
Uzbrojenie	CMB 40': 1×torpeda 450 mm, 1× lub 2×karabin maszynowy Lewis Inne wersje patrz tekst
Multimedia w Wikimedia Commons

CMB (Coastal Motor Boat) – seria brytyjskich kutrów torpedowych z okresu I wojny światowej.

Po wybuchu I wojny światowej Admiralicja brytyjska zgłosiła potrzebę skonstruowania małych i szybkich okrętów, które mogłyby przenosić torpedę lub być wykorzystywane jako ścigacze okrętów podwodnych. Wśród oficerów marynarki powstał także pomysł dostarczania odpowiednio lekkich kutrów torpedowych na żurawikach przez krążowniki w pobliże niemieckich wód terytorialnych, które to kutry, dzięki małemu zanurzeniu, mogłyby następnie przejść nad zagrodami minowymi i atakować niemieckie okręty w portach^[1]. Potrzeba wysokich osiągów przy ograniczonej masie stawiała wysokie wymagania konstrukcji. W efekcie powstał pierwszy model kutra, o długości 40 stóp, skonstruowany z własnej inicjatywy przez Johna Thornycrofta, przy wykorzystaniu doświadczeń z konstrukcji jego łodzi wyścigowej „Miranda IV” z 1910 roku^[1].

Po raz pierwszy zdecydowano się umieścić torpedę w prostej zrzutni rufowej, gdyż wyrzutnia rurowa, wyrzucająca torpedę w przód przy pomocy sprężonego powietrza, byłaby zbyt ciężka. W dodatku, umieszczenie ciężkiej torpedy na rufie było korzystniejsze dla rozmieszczenia mas przy układzie ślizgacza^[1].

Dla zamaskowania przeznaczenia, kuter torpedowy został oznaczony przez marynarkę jako Coastal Motor Boat (CMB) – „przybrzeżna łódź motorowa”. Ponieważ prototyp, oznaczony CMB 1, okazał się udany, zbudowano dalsze 12 kutrów CMB 2 – 13^[2]. Zamówiono je w styczniu 1916, a zbudowano do połowy sierpnia 1916^[3]. Następnie, w latach 1917–1918 zbudowano kolejne 22 kutry CMB 40 – 61 z silnikami o większej mocy. Po wojnie jeszcze zbudowano 4 kutry 40-stopowe: CMB 112 i 121 – 123^[4]. Zamówienia na dalsze 16 kutrów grupy CMB 121 anulowano z uwagi na koniec wojny, w listopadzie 1918^[3]. Łącznie zbudowano 39 kutrów 40-stopowych.

Kuter zbudowany w układzie ślizgacza, z jednym redanem, kadłub drewniany (z amerykańskiego wiązu)^[1]. Tylną część kadłuba zajmowała korytkowa zrzutnia torpedowa, dla jednej torpedy. Załoga – 3 osoby (dowódca, strzelec i motorzysta), mieściła się w niewielkiej odkrytej kabinie w środkowej części, za silnikiem, a przed torpedą i w stanowisku strzeleckim na dziobie.

Uzbrojenie stanowiła jedna torpeda kalibru 450 mm oraz podwójnie sprzężony karabin maszynowy Lewis lub dwa podwójnie sprzężone Lewisy^[3]. Torpeda była wypychana w tył za pomocą niewielkiego ładunku kordytu, który zsuwał ją z pochylni, ogonem w dół. Kiedy już znalazła się w wodzie, kontynuowała marsz naprzód o własnym napędzie, a kuter robił zwrot, aby zejść ze ścieżki torpedy. Minimalna prędkość do odpalenia torpedy wynosiła 17 węzłów^[1].

Napęd stanowił silnik benzynowy Thornycroft(inne języki) V8 lub V12 o mocy 250-275 KM lub silnik lotniczy^[2], a na jednostkach późnej serii – silnik o mocy 350-375 KM^[4]. Silnik umieszczony był w środkowej części kadłuba, napędzał jedną śrubę za pośrednictwem prostego wału. Dla oszczędności masy, nie było przekładni odwracającej obroty (biegu wstecz). Opracowano też specjalną ślimakową śrubę, w celu uniknięcia zaplątania w sieci przeciwtorpedowe, która zmniejszała prędkość jedynie o 0,75 w^[1].

• Długość: 12,19 m (40 stóp)
• szerokość: 2,6 m
• wyporność: 4,32 t
• zanurzenie: 0,56 m
• prędkość maks.: 33,5 w (na późnych jednostkach 38 w).
• zapas paliwa: 455 l
• zasięg: 160 mil morskich

Ponieważ konstrukcja kutra CMB 40-stopowego okazała się udana, Admiralicja zdecydowała zamówić powiększony model, o zwiększonych możliwościach ofensywnych i większej dzielności morskiej, rezygnując z limitu wielkości^[2]. Nowy 55-stopowy CMB stanowił powiększone rozwinięcie konstrukcji poprzedniego modelu, główną różnicę stanowiły dwie rufowe zrzutnie torped oraz napęd złożony z dwóch silników, umieszczonych jeden przed drugim, rozsuniętych na burty, napędzających dwie śruby. Istniało kilka wersji różniących się napędem, a także różne warianty uzbrojenia. Wczesne łodzie miały silniki o mocy po 250 KM, późniejsze (najpowszechniejsze) – 375 KM Thornycroft V12^[5]. Stosowano też inne silniki, o mocy łącznej do 900 KM^[2]. Po numerze kutry miały dodatkowe litery, oznaczające zastosowany silnik i uzbrojenie. Załoga składała się z 5 osób (dowódca, strzelec, dwóch motorzystów, radiooperator)^[2].

Uzbrojenie stanowiła jedna lub dwie torpedy kalibru 450 mm (zależnie od wersji) oraz dwa podwójnie sprzężone karabiny maszynowe Lewis^[3]. Kutry mogły zamiast torped przenosić 4 bomby głębinowe, zrzucane na boki lub miny. Część łodzi przenosiła jedną torpedę i bomby głębinowe^[5].

W latach 1917–1918 zbudowano 56 kutrów 55-stopowych: CMB 14-39 i CMB 62-91, szesnaście dalszych ukończono w latach 1919–1922 (CMB 92-99 i 113-120). Były one budowane w kilku wersjach, oznaczonych dodatkowymi literami.

• Długość: 16,76 m (55 stóp)
• szerokość: 3,36 m
• zanurzenie: 0,9 m
• wyporność: 11-12,5 t
• prędkość maks. 40,4 w, prędkość ciągła 39 w.
• zapas paliwa: 1590 l
• zasięg: 200 mil morskich (przy prędkości 39 w)

Pod koniec wojny, w styczniu 1918 zamówiono krótką serię 12 jeszcze większych kutrów 70-stopowych, o podobnej konstrukcji i wyporności 24 t. Pięć kutrów CMB 100 – 104 ukończono dopiero po wojnie, w latach 1919–1922, a z budowy pozostałych CMB 105 – 111 zrezygnowano^[3]. Napędzane były dwoma silnikami o mocy 750 KM, lecz były one jednak wolniejsze, z uwagi na ciężar i ograniczone możliwości ślizgu. Były one przystosowane do stawiania 7 min i uzbrojone w 6 karabinów maszynowych i 4 bomby głębinowe^[3] (według innych danych, 4 min^[4]). Ewentualnie uzbrojenie stanowiło sześć torped^[3] (według innych źródeł, 2 torpedy^[4]).

• Długość: 23 m
• szerokość: 4,3 m
• zanurzenie: 1,2 m
• wyporność: 24 t
• prędkość maks. 28-30 w
• zapas paliwa: 1590 l
• zasięg: 200 mil morskich (przy prędkości 39 w)

Wbrew początkowym planom, kutry CMB nie były używane przez większe okręty, z wyjątkiem lekkiego krążownika HMS „Diamond” przystosowanego do przenoszenia 6 kutrów, operującego w 1918 na Morzu Śródziemnym^[4]. Dopiero po wojnie były używane z okrętu-bazy HMS „Vindictive”. W większości natomiast kutry CMB operowały w rejonie kanału La Manche i na wybrzeżu belgijskim, z baz początkowo w Dunkierce, później Dover, Portsmouth, wyspie Osea i Portland^[2].

Mimo aktywnego wykorzystania podczas I wojny światowej, kutry CMB nie osiągnęły dużych sukcesów. Najbardziej udaną akcją było zatopienie niszczyciela niemieckiego G 88 w nocy 7/8 kwietnia 1917 pod Ostendą przez kutry 40-stopowe CMB 4, 5, 6 i 9^[4]. W nocy 12/13 kwietnia 1918 55-stopowy CMB 33A został uszkodzony przez niemieckie działo nadbrzeżne 88 mm podczas ataku na Ostendę, w efekcie opuszczony przez załogę kuter wpadł na brzeg i uszkodzony dostał się w ręce niemieckie. Podczas ataku 22/23 kwietnia 1918 na Zeebrugge, kutry CMB jedynie zniszczyły torpedami fragment mola, nie trafiając statków^[6].

11 sierpnia 1918 koło ujścia rzeki Ems doszło do bitwy sześciu CMB z ośmioma niemieckimi łodziami latającymi, w wyniku której dwa samoloty zestrzelono, lecz wszystkie kutry zostały poważnie uszkodzone i nie nadawały się do naprawy^[6]. 16 września 1918 atak CMB na dwie flotylle niemieckich niszczycieli (nr 1 i 6) eskortujących okręty podwodne, nie powiódł się. Kutrów 55-stopowych używano też do stawiania min, zwalczania okrętów podwodnych, ratowania załóg samolotów i osłony monitorów bombardujących brzegi Flandrii^[6]. Okazały się one wyjątkowo udanymi małymi okrętami uderzeniowymi, nadającymi się do różnych zastosowań.

Największe sukcesy kutry CMB uzyskały po wojnie, podczas wsparcia przez Brytyjczyków interwencji w wojnie domowej w Rosji, działając na Zatoce Fińskiej. Początkowo wysłano tam w czerwcu 1919 dwa kutry 40-stopowe, które bazowały w mieście Terijoki (ob. Zielenogorsk). Kutry te początkowo wykorzystywano do rozpoznania i przerzucania agentów. 17 lipca 1919 kuter CMB 4 dowodzony przez por. Augustusa Agara zatopił rosyjski stary krążownik pancernopokładowy „Oleg” pod Kronsztadem^[6]. Po tym sukcesie, okręt-baza HMS „Vindictive” dostarczył w ten rejon 7 kutrów 55-stopowych CMB 24, 31, 62, 72, 79, 86 i 88, które w nocy 17/18 sierpnia 1919 dokonały rajdu na port w Kronsztadzie^[6]. Zatopiono jednak jedynie okręt szkolny (dawny krążownik) „Pamiat’ Azowa” i uszkodzono pancernik (przeddrednot) „Andriej Pierwozwannyj” (uszkodzenia drednota „Pietropawłowsk”, do którego przyznawali się Brytyjczycy, nie potwierdzają rosyjskie źródła)^[7]. Rosjanie zatopili 4 kutry: CMB 24, 62, 67 i 79^[6], z tego trzy przez dyżurujący niszczyciel „Gawriił”. Kutry CMB operowały także pod Archangielskiem i na Morzu Kaspijskim, kilka z tych ostatnich przekazano później „białym” Rosjanom^[6]. Część kutrów operowała na rzekach jako kutry artyleryjskie, bez torped, lecz ze wzmocnionym uzbrojeniem maszynowym i zaimprowizowanymi osłonami załogi i silników przed ostrzałem^[6].

Ogółem podczas działań wojennych marynarka brytyjska utraciła 9 kutrów 40-stopowych i 6 55-stopowych^[6].

18 maja 1920 Armia Czerwona zdobyła w porcie Anzali nad Morzem Kaspijskim 10 kutrów 40-stopowych używanych przez siły interwentów i „białych”, po czym weszły one do służby we flocie radzieckiej. Pięć przetransportowano w sierpniu 1920 na Morze Azowskie („Bodryj”, „Brawyj”, „Biedowyj”, „Bystryj” i „Bujnyj”)^[8]. Dwa z nich („Bystryj” i „Bujnyj”) utracono 9 stycznia 1921 na skutek ostrzału przez francuskie okręty podczas transportu morzem, a pozostałe przeniesiono na Morze Czarne^[8]. Dwa dalsze kutry 55-stopowe zostały pozostawione przez Armię Ochotniczą w listopadzie 1920 przy ewakuacji z Krymu i również przejęte przez Flotę Czarnomorską (jeden został szybko utracony, a drugi otrzymał nazwę „Bujnyj”)^[8]. Pięć kutrów w końcu 1920 zostało przetransportowanych koleją do Piotrogrodu, gdzie weszły w skład sił Morza Bałtyckiego (pod numerami 1 do 5), po czym w 1923 trzy z nich powróciły na Morze Czarne (otrzymując nazwy: „Bojkij”, „Bystryj”, „Burnyj”), a dwa używano do eksperymentów^[8]. Kutry typu CMB służyły we flocie radzieckiej do 1931 roku^[8]. Koncepcja i układ konstrukcyjny kutrów CMB stały się inspiracją dla radzieckich kutrów typu G-5 z lat 30^[9].

• (ang.) Harald Fock: Fast Fighting Boats 1870-1945, Naval Institute Press, Maryland 1978, ISBN 0-87021-820-4.
• (ros.) W. Gazienko: Torpiednyje katiera. Illustrirowannyj sprawocznik. Moskwa: AST, Astriel, 2002, ISBN 5-271-04198-0.