Ostrożnie z ogniem/V

[173]Stary znów siedział na kamieniu pod krzyżem, gdy Jan nadspodziewanie prędko z Dąbrowej powrócił. — Spytał go o przyczynę powrotu i syn nic nie zataił, powtórzył nawet całą swoją rozmowę z prezesem.
 Darski uśmiechał się z politowaniem. —
 — Długa, rzekł, pamięć, długa nienawiść, niech mu ją Bóg przebaczy, jak ja mu ją daruję. Zawsze był takim, życie całe, gwałtownym do szału, namiętnym do zapomnienia się. I wiek go widać nie zmienił. —
[174] Jednę miał dobrą chwilę w życiu, tę w której na cnotach matki twojej się poznał — niemogę gniewać się na niego, że mści się na mnie za nią — ja po niej dotąd płaczę. Każdy tak kocha jak umie — on przedłuża swe przywiązanie zemstą, ja łzami.
 — Ale — dodał starzec — ty tam więcej nie będziesz.
 Jan zdziwiony ust nie otworzył.
 — Niechcę i zakazuję ci tego, dla chwilowego i jeszcze nierozwiniętego kaprysu dla kobiety, jakich tysiące po świecie może — wnosić w dom niepokój, w rodzinę poróżnienie, może łzy, żal — niezliczone strapienia i skryte boleści — niegodzi się — niegodzi. Znam prezesa, wiem okoliczności w jakich zostaje starościna; cały majątek wielki, którego spodziewać się może Julja, w prezesa jest rękach. Zapisał go, ale może odebrać. Staruszka tegoby nie przeżyła, a przy gwałtowności tego człowieka dla fraszki gotów to zrobić.
[175] — Alboż ja chcę bogactw — ja kocham Julję —
 — Już ją kochasz? Janie! Janie! nie profanuj tego słowa, lada miłostek nim nie zwać, bo na święte uczucie potem wyrazu ci nie stanie. — Mówiłeś mi wczoraj — gdy ci rozkażę, porzucisz. W żadnym innym razie nie rozkazywałbym ci nigdy — tu muszę. —
 Jan spuścił głowę.
 — Ojcze — spytał — miałżebyś odwagę rozkazać mi. Ty wiesz, ja nigdy nie kochałem jeszcze, ale teraz czuję, że ją kocham i czuję że na zawsze. — To nie jest przechodzące uczucie, to właśnie ta święta miłość, o której mówisz. — Bez niej niema dla mnie życia.
 — Mój Boże — tak się zapalić od jednego wejrzenia.
 — Znam ją, jak gdybym żył z nią wieki, każdą jej myśl czytam w oczach, rozumiem każdy wyraz niewymówiony, co się w jej ustach zatrzymał.
[176] — Ale któż ci zaręcza, że ona kochać cię będzie.
 — Jakto? jam o tem niewątpił na chwilę — taka miłość jak moja, nie może być bez wzajemności.
 — Dla czego?
 — Wytłumaczyć nie umiem, czuję i jestem tego pewien.
 — A jednak niepojedziesz tam więcej.
 Ojcze!— Ojcze! to nad siły.
 Stary Darski wziął syna za głowę, pocałował go w czoło i z uczuciem, rzekł:
 — Jeżeli mnie kochasz, Janie!
 — O mój ojcze! o mój ojcze! Tyle tylko wyjęknął i zakrył oczy.
 — Nie rozpaczaj, rzekł starzec — jeśli to jest niezwalczone przywiązanie z obu stron, nie będę się zastanawiał ani nad groźbami prezesa, ani nad niczem w świecie. Jutro pojedziesz do Litwy, pół roku nie będziesz u mnie. Po powrocie możesz być u starościnej. — Teraz — nie.
[177] — Jakto? odjechać bez pożegnania, gdym być obiecał.
 — Trzeba, Janie.
 — Cóż one pomyślą —
 — Niech myślą co chcą.
 — Żem się zląkł prezesa.
 — Chociażby. Jeśli cię ta kobieta kocha, nic złego niepomyśli o tobie; przywiązanie jej przeżyje bez nowego pokarmu pół roku. A teraz, chodźmy do domu i poczytaj mi trochę, oczy mnie bolą...
 Nazajutrz Julja i Marja siedziały pod znajomemi nam dębami — była to chwila zwyczajnej przechadzki, wieczór, ale wietrzny, burzliwy, prawie chłodny; pomimo to Julja oparła się jak rozpieszczone dziecko i pociągnęła z sobą towarzyszkę w dąbrowę.
 Nigdy jeszcze Julja nie była tak smutną i pomięszaną, ona której wesołość i trzpiotowatość niczem dotąd pokonać się nie dały.
 — Pamiętasz, mówiła — naszą rozmowę w tem miejscu, tego wieczora, kiedy pierwszy raz zastał nas tutaj.
[178] — O! mogłażem ją zapomnieć — odpowiedziała Marja — to był jakby program twego życia, ale spodziewam się fałszywy, i ty dziś sama odstąpisz od niego.
 — Nie — nie!
 — Jakto? a nasza dzisiejsza ranna w ogrodzie rozmowa.
 — Alboż jedno przeciwi się drugiemu?
 — Wszakże biedne roztrzepane dziecię, jużci mi się przyznała, że go kochasz.
 — O! kocham go! z uczuciem zawołała Julja, kocham go! czuję — to mój pierwszy, to mój ostatni kochanek.
 — A owe długie próby, owe —
 — Poczekaj, to się dopiero zacznie.
 — Jakto, mówisz, że go kochasz, i będziesz miała siłę?
 — Właśnie dla tego, że kocham; chcę tą drogą miłość moją tak ubezpieczyć, tak zapewnić sobie, że największe ofiary spełnię dla niej. Ja wiem, że on mnie już kocha jak ja jego, lecz czy kochać będzie, [179]czy stale? czy mogę rachować na niego — na wieki?
 — Cóż w życiu trwa na wieki?
 — Wiek — to póki życia, któż wie jak długie życie.
 — A ty je tracić będziesz na próbach. —
 — Potrzeba!
 — Powiedzże mi, wejrzenie, słowo i to nieopisane jakieś uczucie, co ci mówią, że on cię kocha, czyż nie dość jeszcze zapewniają?
 — Nie dosyć, chcę wiedzieć czy miłość wytrzyma próby.
 — Juljo, ty go niekochasz, tylko głową. Uraziła się Julja. — Niewiem jak, to wiem, że ty zimna biedna istoto nigdy tak kochać nie będziesz nikogo.
 — O! ja, odpowiedziała Marja, nigdy, nikogo —! i ciszej powtórzyła raz jeszcze do siebie ze smutkiem — nigdy — nikogo — a łzy kręciły się jej w oczach.
 Julja przeczuła więcej, a raczej usłyszała łzy te w głosie, niż je zobaczyła i [180]rzuciła się na szyję przyjaciółce z namiętnym zapałem. — Przepraszam cię! przepraszam. Biednam ja! słowa nawet moje kaleczą, cóż dopiero miłość moja.
 — Może zabić — cicho powiedziała Marja — powiedz mi, prawdziwież to, szczerze mówiłaś o próbach, o doświadczeniu.
 — Słuchaj, jam dziecię według was wszystkich, ale w sobie czuję, żem dorosła uczuciem i myślą miary, za którą nie przejdę. — Jestem uparta, mówicie, bo mam przekonanie własne; czego chcę, wiem i gdy chcę mieć muszę. Miłość jest wielkim celem mojego życia, ale nie taka jaką pospolicie widujem, nie uperfumowana, w glansowanych rękawiczkach i czarnym fraku, — nie! nie! Wszystkom gotowa jej poświęcić, ale chcę żebym jej stała za wszystko. — Prezes mnie wydziedziczy, będę prawie ubogą — o to mniejsza, ale chcę być szczęśliwą i pewną, że ten komu się oddam, będzie prawdziwie tym, kogo oczekiwałam.
[181] — Cóż cię zapewnia, że pierwszy dla którego uderzyło twoje serce, jest tym oczekiwanym kochankiem.
 — O! ja go kocham, ja to czuję! ale kochając drżę i boję się. Muszę nim mu powiem to, co mi z ust się napiera, być pewną, że i on kocha mnie całą duszą, całem sercem, że mi wszystko poświęci.
 — Wszystko! są rzeczy których nawet kochance człowiek poświecić nie może.
 — Tak, czci swej, poczciwości, obowiązków świętych.. — lecz siebie całego.
 — Cóż myślisz?
 — Nic, będę go męczyć, będę go próbować.
 — I na toś go pociągnęła, ułudziła.
 — Żeby kochał i cierpiał. — O! wierz ja mu to nagrodzę — nie będzie żałował...
 Jeszcze szeptały między sobą, gdy Jan, któremu stary niepozwolił być więcej w Dąbrowej, szukając sposobu widzenia Julji, przyjechał pod dęby w nadziei, że ją tam zobaczy i pożegna.
[182] Julja posłyszała tentent, Marja pierwsza domyśliła się kto jedzie, i niechcąc doczekać nowego tajemnego widzenia się, starała się pociągnąć z sobą towarzyszkę do szybkiej ucieczki. Stanowczo odpowiedziała jej Julja:
 — Nie pójdę.
 — Zmiłuj się, ludzie co wszystko wiedzą, dowiedzą się o naszych przechadzkach, o tem że on tu bywa — i cóż powiedzą na ciebie, na mnie.
 — Niech mówią co chcą — ja robię com — powinna.
 — Ale ty właśnie tego robić niepowinnaś.
 — Spuść się na mnie.
 Jan już zsiadał z konia i witał.
 — Teraz przekonywam się, zawołała Julja, że pan polubiłeś to miejsce jak my.
 — Albo miejsce, albo — tych, których tu spotykam...
 — Wiedziałam, że się na tym komplemencie skończy.
[183] — Przyznam się nawet pani, że na ten raz więcej w nadziei, iż tu panie zastanę, niż w innej jakiej myśli jechałem.
 — A! dziękujemy.
 — Bo w Dąbrowej być niemogę, a jutro, lub dziś jeszcze może odjeżdżam.
 — Pan już jedziesz? spytała Julja.
 — Jutro, lub dziś nawet.
 — Koniecznie? I patrzała mu w oczy, probując siły swego wzroku.
 — A! koniecznie — koniecznie.
 — Tak że ani uprosić, ani wstrzymać pana.
 — Ktożby prosił? ktoby wstrzymywał?
 — A gdyby?
 — O! niemożna! smutnie rzekł Jan.
 — Czyjaż wola, jeśli nie własna wypędza ztąd pana?
 — Ojca mego.
 — Przed tą schylamy głowę — chociaż powiem szczerzę, szkoda nam pana. — W tej piaszczystej i kamienistej Litwie zapomniesz o wołyńskich znajomych?
[184] — Ja — niezapominam nigdy, co raz w życiu oceniłem, do czego....
 Nieśmiał dokończyć, spojrzeli na siebie.
 — Jedźże pan z Bogiem! z udaną obojętnością rzekła Julja, a kiedy możemy go się spodziewać.
 — Za pół roku.
 — A! tak prędko!
 — Prędko? mówisz pani?
 — Alboż powiedziałam?
 Julja mówiła szybko z udanem trzpiotostwem i obojętnością, przez którą rozdrażnienie widać było, Jan smutnie.
 — Cóż to dziś mamy?
 — Pierwszy sierpnia.
 Julja liczyła na palcach. A więc zdaje mi się pierwszego lutego.
 — Skończy się pół roku.
 — W samym karnawale.
 — Pierwszego więc, w sam ten dzień przystawisz się pan do Dąbrowej?
 — Każesz pani?
[185] — Alboż mówiłam, że każę? nie — a — zresztą chcesz pan żebym kazała?
 — Proszę —
 — Więc każę.
 — Pierwszego lutego będzie wielki tańcujący wieczór u babuni, będziemy mieli cały nasz świat — prezesa.
 — I prezesa — spytał Jan.
 — A naturalnie.
 — I podkomorzynę, i pannę Matyldę —
 Mówiła machinalnie, a wciąż nieubłaganym wzrokiem wlewała w serce Jana, drżące i już zbolałe, nowa boleść, nowe żary, które go pół roku palić miały.
 Żebyś zaś pan niezapomniał o przyrzeczeniu stawienia się za pół roku — ułamała gałąź dębową i odrywając liść podała go — oto zielone, które nosić przy sobie proszę pana. Na pierwszy lutego, do pierwszego mazura pana zapraszam. — I jeszcze podała mu rękę a l’anglaise, dłonie ich zadrżały konwulsyjnie, wszystka krew, całe życie spłynęły w tę dłoń [186]szczęśliwą, która jej rączki dotknęła. I była chwila takiego uniesienia, że Julja nawet szyderski ust wyraz zmieniła; lecz to trwało oka mgnienie.
  Do zobaczenia.
 Jan nic nie odpowiedział, w głowie mu się przewróciło, spojrzał na Julję smutnie, długo, na Marję co go żegnała milcząca, rzucił się na koń i uciekł.
 — Możeż ona kochać? mówił w drodze do siebie, ona szydzi tylko — ona tak obojętna, tak zimna! Lecz jak dłoń jej drżała w mojem ręku? Co mówiły jej czarodziejskie oczy! O! biedna głowo moja, o biedne serce — co się z wami dzieje. Julja, Marja — obiedwie! Jedna — sam niewiem, szaleję.
 I zaciął siwego z całych sił, a Lebed szarpnął się do razów nieprzywykły i jak strzała go uniósł.
 Gdy zniknął im z oczów, Julja padła na kanapkę. — Zobaczęż go kiedy? spytała Marji, nie odstręczyłażem go mojem [187]trzpiotostwem? Co on myśli o mnie? Zechcesz on powrócić? O Marjo, Marjo! ratuj mnie, serce mi pęka. A Marja kołysała ją i pocieszała jak mogła; choć biedna sama też potrzebowała pociechy, choć cierpiała daleko więcej. Bo i ona go kochała, ale miłością bez nadziei, miłością, która podobna jest do stepu piasczystego, gdzie niema końca, niema rosy, niema źródła. W górze słońce co zajść niemoże, pod nogami fale piasku, i nic więcej — nic więcej. A ta miłość zrodzona nagle, odpychana, walczona, musiała pozostać na wieki w sercu, nie dojrzana oku, niepocieszona niczem, nie osłodzona nigdy.
 Biednej sierocie i to cierpienie było szczęściem, bo kochać choćby bez jutra i przyszłości, zawsze jest najwyższem dobrem na ziemi. Jest to kielich goryczy, któren spragniony pije z roskoszą, bo wypiłby truciznę, tak go spaliło pragnienie.
 Tak właśnie kochała w cichości Marja, której życie całe było pragnieniem, bez kropli rosy, bez ochłody...