Pontius Pilatus

Tacitus noemt Pilatus in zijn Annales 15.44:

Auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat.

— De drager van die naam, Christus, werd tijdens het bewind van Tiberius ter dood gebracht door de procurator Pontius Pilatus.

De belangrijkste bronnen die meer vertellen over Pilatus zijn Philo van Alexandrië, Flavius Josephus en de vier evangeliën in het Nieuwe Testament. De beelden in deze werken spreken elkaar soms tegen. Hierbij moet in aanmerking worden genomen dat deze werken werden geschreven in een periode waarin van objectieve geschiedschrijving nog geen sprake was. De beschrijving van Pilatus in deze werken diende veeleer om een bepaalde opvatting of punt te ondersteunen.^[1]

Philo beschrijft hem als een harde, onbuigzame man.^[2] Volgens Josephus kwetste hij de Joden diep door na verplaatsing van het Romeinse garnizoen van Caesarea naar Jeruzalem heimelijk midden in de nacht Romeinse insignia met de beeltenis van de keizer, de princeps, op een openbare plaats in Jeruzalem neer te laten zetten.^[3] Voor de Joden was het vereren van beeltenissen van personen een gruwel (een overtreding van de Tien geboden). Zijn voorgangers hadden daar rekening mee gehouden, maar Pilatus negeerde deze gevoeligheid. Deze daad veroorzaakte een volksopstand in Caesarea. Na lang aanhouden van beide kanten zwichtte Pilatus uiteindelijk en verplaatste de beeltenissen van de princeps van Jeruzalem terug naar Caesarea.

Ook gebruikte Pilatus volgens Philo en Josephus geld uit de tempelkas om een watervoorziening te laten aanleggen. Tienduizenden Joden, waaronder veel Galileërs, stroomden naar Jeruzalem voor een massaal protest, wat eindigde in een bloedbad. Soldaten als burgers vermomd doodden zonder onderscheid een groot aantal demonstranten. Dit alles zette natuurlijk kwaad bloed.

De verhalen in het Nieuwe Testament over het proces tegen Jezus kunnen niet zonder historisch-kritische evaluatie worden gebruikt om een goed beeld te krijgen van de historische persoon Pontius Pilatus. In het Nieuwe Testament wordt Pilatus als een zwakke bestuurder afgeschilderd, die zijn oren liet hangen naar de menigte Joden voor zijn paleis. Dit past bij het doel van de evangeliën om problemen voor christenen met de Romeinen te voorkomen door de schuld voor Jezus' kruisiging bij de Joden neer te leggen (inclusief de beruchte passage in Matteüs 27:25).

Waarom de Romeinen Jezus veroordeelden en executeerden kan niet met zekerheid worden vastgesteld. Er zijn echter enkele mogelijkheden die door diverse godsdiensthistorici als waarschijnlijk of mogelijk worden beschouwd:

• De meeste historici beschouwen het incident in de tempel als belangrijkste aanleiding. Ook volgens de evangeliën begint de behandeling van Jezus' zaak met de aanklacht van zijn dreigement jegens de Joodse tempel, maar waren de getuigenverklaringen niet 'afdoende' (Marcus 14:55-59). Als de hogepriester Kajafas en zijn adviseurs hadden geweten dat Jezus als een 'koning' zou zijn onthaald, hadden ze zich al eerder met zijn zaak beziggehouden. De hogepriester was verantwoordelijk voor de orde in Judea en Jeruzalem in het bijzonder. Aangezien Kajafas langer als hogepriester onder de Romeinen diende dan wie dan ook, kan worden aangenomen dat hij capabel was. De hogepriester wilde Jezus daarom dood om dezelfde reden waarom Herodes Antipas Johannes de Doper dood wilde: hij zou problemen kunnen veroorzaken.
  Jezus was gevaarlijk, want hij had volgelingen. Hij had enige tijd over 'het koninkrijk' onderwezen. Hij had fysieke actie ondernomen in de tempel. Hij was niet gek en dus potentieel gevaarlijk. Daarom adviseerde Kajafas Pilatus Jezus te executeren. Volgens de evangeliën zette Kajafas zijn oordeel kracht bij door Jezus te beschuldigen van godslastering (Marcus 14:63-64), wat kan duiden op een ultieme poging steun te krijgen voor het doodsvonnis dat hij hoe dan ook wilde vellen (ongeacht of dit een terechte grondslag van de veroordeling was).
  De Romeinen wilden onrust tijdens Pesach vermijden, beschouwden Jezus als een onruststoker en executeerden hem daarom.
• De tweede richting zoekt de verklaring voor de executie in de eerste plaats bij het gegeven dat Jezus en zijn aanhangers door Pontius Pilatus, al dan niet terecht, voor opstandelingen tegen het Romeinse gezag in Judea werden aangezien.^[4] De formulering 'koning van de Joden' verraadt het perspectief van buitenstaanders. Hieruit volgt, dat de Romeinen Jezus executeerden omdat ze hem beschouwden als iemand die de macht over de Joden wilde grijpen.^[5]
  In dit geval blijft wel de vraag open, waarom alleen Jezus als leider van de vermeende opstand werd vervolgd, aangezien de Romeinen in andere gevallen tot collectieve straffen overgingen.^[6]

Het precieze verloop van de gerechtelijke procedure tegen Jezus bij de Joodse en Romeinse autoriteiten is onmogelijk te reconstrueren. Uit wat we weten over Pilatus' verdere handelen bij processen en executies, kunnen we met grote waarschijnlijkheid concluderen dat het verslag in de evangeliën over Jezus' ondervraging een poging was problemen met de Romeinen te voorkomen: Philo (tijdgenoot van Pilatus) schreef over Pilatus' executies zonder proces^[2] en Pilatus werd uiteindelijk uit zijn ambt gezet vanwege grootschalige en slecht doordachte executies.^[7] Naar alle waarschijnlijkheid ontving Pilatus Kajafas' aanklacht, liet Jezus geselen en ondervroeg hem kort. Toen de antwoorden niet bevredigend waren, stuurde hij hem naar het kruis zonder er verder over te hoeven nadenken.^[8]

Op 18 oktober van het jaar 31 werd Pilatus' positie verzwakt door de val van zijn vriend Lucius Aelius Seianus, een gunsteling van Tiberius. Door gekonkel en intriges had deze Seianus veel macht in het Romeinse Rijk verworven. Maar toen een complot werd ontdekt om de macht te grijpen werd hij terechtgesteld. Het is mogelijk dat Pilatus vanaf die tijd heel beducht was voor enige verdenking vanuit Rome dat hij de princeps ontrouw zou zijn.

In 36 na Chr. kwam Pilatus ten val. De directe aanleiding was een incident op de berg Gerizim, een voor Samaritanen zeer heilige berg, waar een grote groep van hen op aanwijzing van een profeet naar de heilige Ark van het Verbond wilden graven. Deze Ark was vermist sinds de verwoesting van de Tempel van Salomo. Pilatus vertrouwde de samenscholing niet en liet een aantal van de gravers ombrengen. Er ging een klacht met een beschuldiging van moord op onschuldige burgers naar Lucius Vitellius, gouverneur van Syrië. Die gebood Pilatus naar Rome te gaan om tekst en uitleg te geven aan princeps Tiberius en benoemde direct Marcellus als procurator van Judea en Jeruzalem in zijn plaats. Toen Pilatus, die Vitellius niet ongehoorzaam durfde te zijn, op 16 maart 37 in Rome aankwam, was Tiberius al gestorven. Volgens min of meer legendarische bronnen zou Pilatus daarna onder Caligula en Claudius I als keizerlijk ambtenaar gediend hebben in Zuid-Frankrijk waar hij ook overleden zou zijn. Het is niet zeker of Pilatus volgens de legende zelfmoord pleegde of door een natuurlijke oorzaak aan zijn einde kwam.

 

Lange tijd is onduidelijk geweest of de eerste Romeinse bestuurders van Judea praefecti of procuratores waren. Sinds de vondst van een inscriptie op een kalksteenblok dat tot in de jaren zeventig van de twintigste eeuw hergebruikt zat ingemetseld in het Romeinse theater van Caesarea (waar de bestuurders hun residentie hadden), staat echter vast dat Pilatus prefect was. Bovendien concludeert men uit de inscriptie gewoonlijk dat alle bestuurders van Judea vóór keizer Claudius deze titel droegen. Tacitus' vermelding van deze bestuurders als procuratoren wordt dan opgevat als een terugprojecteren van later gebruik.

De tekst van de inscriptie luidt:^[9]
TIBERIEUM
NTIUS PILATUS
ECTUS IUDAEE

De complete tekst van de inscriptie luidde vermoedelijk oorspronkelijk:
DIS AUGUSTIS TIBERIEUM
PONTIUS PILATUS
PRAEFECTUS IUDAEAE
DEDIT DEDICAVIT

Archeologen hebben rond 1968 op de westelijke Jordaanoever een Romeinse ring gevonden. In 2018 werd ontdekt dat de inscriptie in de ring de letters van de naam van Pontius Pilatus weergeven. Volgens de archeologen zou dit slechts het tweede archeologisch bewijsstuk zijn dat hij werkelijk heeft bestaan. De archeologische site waar de ring werd ontdekt, bevindt zich in de onmiddellijke omgeving van het graf van koning Herodes.^[10] Volgens andere bronnen echter zou het niet gaan om de originele ring maar om een exemplaar vervaardigd uit minderwaardig materiaal dat eventueel door zijn personeel werd gebruikt om documenten e.a. te verzegelen.^[11]

Pontius Pilatus-syndroom

 

"Wat ik geschreven heb, heb ik geschreven" (Quod scripsi, scripsi) zei Pontius Pilatus volgens Johannes 19:22 toen hem werd voorgesteld het opschrift INRI op het kruis te veranderen. Deze uitspraak typeert een probleem van veel schrijvers: ze voelen een soort innerlijke weerstand tegen veranderingen. Ze kunnen niet genoeg afstand nemen van hun eigen tekst. Daardoor komen ze moeilijk op alternatieven voor woordkeus en zinsbouw die de tekst misschien verbeteren. Dit wordt het Pontius Pilatus-syndroom genoemd.

Van mis tot toverspreuk

In de geloofsbelijdenis van Nicea, het credo, dat nog dagelijks in katholieke missen wordt gebeden, komt de zin voor die over Jezus Christus zegt dat hij "geleden heeft onder Pontius Pilatus, is gekruisigd, gestorven en begraven". In het Latijn luidt die regel: "Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato, passus et sepultus est". Deze woorden werden, gecombineerd met de woorden "Hoc est corpus" ("Dit is het lichaam") in de volksmond verbasterd tot "hocus pocus pilatus pas", woorden die aanvankelijk waarschijnlijk magisch klonken, maar nu meestal te horen zijn bij goochelaars.

Pilatus terug in Rome

Simon Vestdijk beschreef het (fictieve) leven van Pontius Pilatus na zijn terugkomst in Rome in zijn roman De nadagen van Pilatus (1938).

• K.C. Hanson The Pilate Inscription
• J. Lendering, Pontius Pilate op www.livius.org
• G.A. Müller, Pontius Pilatus, der fünfte Prokurator von Judäa und Richter Jesu von Nazareth. Stuttgart, 1988.
• Ann Wroe, Pilatus; de biografie van een verzonnen man. Amsterdam / Antwerpen: Contact, 1999.