Medeklinkermutatie

Een medeklinkermutatie of consonantmutatie is elke klankverschuiving waarbij een medeklinker verandert als gevolg van zijn morfologische en/of syntactische omgeving. De meest voorkomende vormen van medeklinkermutatie zijn lenitie en nasalisatie. Ook fortitie komt af en toe voor.

Oorspronkelijk was lenitie een puur fonetisch verschijnsel; zo treedt het op in een situatie waarin een medeklinker oorspronkelijk volgde op een klinker, terwijl nasaleringen optreden in een situatie waar het voorgaande woord van oorsprong op een nasaal eindigde. Met het analytischer worden van de talen met medeklinkermutatie vielen gaandeweg veel uitgangen weg, waardoor het verschijnsel er een grammaticale functie bijkreeg.

Mutaties kunnen daardoor als een vorm van sandhi gezien worden: verandering aan de grens van twee woorden of morfemen. Weliswaar is de context veelal verdwenen: een van de aangrenzende elementen is dan weggesleten, waardoor de mutatie niet meer direct als grensverschijnsel wordt opgemerkt.

Medeklinkergradatie

Een aparte vorm van medeklinkermutatie is medeklinkergradatie, waarbij de vorm van medeklinkers varieert binnen een vast patroon. Dit is bijvoorbeeld het geval in het Fins, Estisch en Samisch. Dit verschijnsel wordt beschouwd als een vorm van lenitie en is zowel kwantitatief als kwalitatief van aard; zo geldt het in het Fins voor plosieven [p t k] in de laatste lettergreep van een woordstam en voor een suffix. Geminaten veranderen hier door degeminatie in korte medeklinkers: (tukki : tukin), en korte medeklinkers worden zachter uitgesproken of verdwijnen helemaal (tuki : tuen).

Medeklinkergradatie in deze talen is niet (meer) uitsluitend fonologisch maar ook grammaticaal van aard.

Keltische talen

In de Keltische talen heeft de mutatie van de beginklank een syntactische functie. Ze geven in veel gevallen aan wat het geslacht en de grammaticale functie van een woord is. Deze mutaties zijn niet in alle Keltische talen hetzelfde en ook de omstandigheden waarin ze optreden, verschillen per taal.

Een voorbeeld van een situatie waarin mutaties optreden in alle Keltische talen die tegenwoordig gesproken worden, is bij het gebruik van bepaalde persoonlijk voornaamwoorden.

Bretons	Iers	Welsh	Betekenis
kazh	cat	cath	een kat
e gazh	a chat	ei gath	zijn kat
he c'hazh	a cat	ei chath	haar kat
o c'hazh	a gcat	eu cath	hun kat

Een ander voorbeeld zijn de mutaties die optreden bij het lidwoord en bijvoeglijk naamwoord in combinatie met een vrouwelijk zelfstandig naamwoord.

Bretons	Iers	Welsh	Nederlands
ar	an	y	de
gwreg	bean	gwraig	vrouw
bras	mór	mawr	groot
ar wreg vras	an bhean mhór	y wraig fawr	de grote vrouw

Deze mutaties zijn ontstaan doordat de beginklank van een vroegere vorm van het woord oorspronkelijk beïnvloed werd door de eindklank van het voorafgaande woord. Die eindklank is afgesleten, maar de gemuteerde beginmedeklinker is gebleven. Een voorbeeld van de historische ontwikkeling is het volgende:

Proto-Keltisch	Oudiers	Nieuwiers	Nederlands	Mutatie
*(s)indos_xwiros	ind fer	an fear	de man	geen mutatie
*(s)inda‿bena	ind ḃen	an bhean	de vrouw	lenitie

Iers

Het Iers kent de volgende mutaties:

nasalering of eclipsis
aspiratie, lenitie of soft mutation
fortitie

Fortitie komt in plaats van lenitie als een woord beginnend met s wordt voorafgegaan door het lidwoord an. Gemakshalve wordt deze mutatie ook lenitie genoemd, omdat ze zich in dezelfde grammaticale context voordoet.

Bij lenitie in het Iers veranderen plosieven in fricatieven. In de orthografie van het Oudiers wordt dit aangegeven met een puntje boven de letter (sí buailte). In Latijns schrift wordt een h toegevoegd na de betreffende medeklinker.

Bij eclipsis en fortitie wordt de werkelijke klank geschreven vóór de oorspronkelijke letter.

Ongemuteerd	Geleneerd	Genasaleerd
p /p/	ph /f/	bp /b/
t /t/	th /h/	dt /d/
c /k/	ch /x/	gc /g/
f /f/	fh (stil)	bhf /w/
b /b/	bh /w/	mb /m/
d /d/	dh /j/	nd /n/
g /g/	gh /ɣ/	ng /ŋ/
s /s/	sh /h/ (na het lidwoord an: ts /t/)
m /m/	mh /w/

Welsh

Het Welsh kent drie beginmutaties: lenitie (treiglad meddal, soft mutation), nasalering (treiglad trwynol, nasal mutation) en spirantmutatie (treiglad llaes, aspirant mutation). Daarnaast treedt er bij de negatie van vervoegde werkwoorden een zogenaamde gemengde mutatie (mixed mutation) op.

Ongemuteerd	Geleneerd	Genasaleerd	Gespirantiseerd
p	b	mh /m h/	ph /f/
t	d	nh /n h/	th /θ/
c /k/	g	ngh /ŋ h/	ch /x/
b	f /v/	m
d	dd /ð/	n
g	verdwijnt	ng /ŋ/
m	f /v/
ll /ɬ/	l
rh	r

Bretons

Het Bretons kent vier verschillende mutaties (kemmadurioù): lenitie (of verzachting; blotadur), spirantie (c'hwezhadur), fortitie (of verharding; kaletadur) en gemengde mutaties (kemmadurioù kemmesket). De nasalering is tegenwoordig zeldzaam.

	Geleneerd	Gespirantiseerd	Verhard	Gemengde mutatie
p	b /b̥/	f /v̥/
t	d /d̥/	z /h/ (< */θ/)
k	g /ɡ̊/	c'h /x/
b	v		p /p̎/	v
d	z (< */ð/)		t /t͈/	t /t͈/
g	c'h /ɣ/		k /k͈/	c'h /ɣ/
gw	w		kw	w
m	v			v
f	f /v̥/
s	s /z/
ch	ch [ʒ]
c'h	c'h /h/

Gronings-Oostfries

Dit fenomeen komt ook in bepaalde Nederduitse dialecten voor, namelijk het Gronings en het Oost-Fries. Het woord kaant 'kant, zijde' kan veranderen in kaante, waarbij de t-uitspraak in een d verandert, waardoor men krijgt kaande. Dit verschijnsel komt onder andere voor in het Veenkoloniaals en het Reiderlands. In het westelijke Reiderlands, dus in Nederland, vindt deze mutatie niet plaats. Daar zegt men (zoals in onderstaande voorbeelden) klompe, tìnte en kìrke, maar wel schaanze.

Ongemuteerd	Gemuteerd	Voorbeeld
p	b	klomp-klombe
t	d	tìnt-tìnde
k	g (Duitse uitspraak)	kìrk-kìrge
s	z	schaans-schaanze