Latijnse school

De Latijnse school was vóór de 19e eeuw een in heel Europa wijdverbreid schooltype, dat leerlingen (uitsluitend jongens, afkomstig uit de hogere en middenklasse) voorbereidde op een religieus ambt of een studie aan een universiteit.

Ontwerp van de nieuwe Latijnse school in Maastricht, 1787

Opschrift boven de poort van de Latijnse School in Gouda: *"Praesidium atque decus quae sunt et gaudia vitae - Formant hic animos Graeca Latina rudes"*, vrij vertaald: "Om eens tot steun, sieraad en bron van vreugde in het leven te zijn, vormen Grieks en Latijn hier de nog ruwe geest"

Destijds was het Latijn de taal van de wetenschap, de colleges op universiteiten werden in deze taal gegeven. Kennis van het Latijn was essentieel voor eenieder die hogere studies wilde verrichten. Het lesprogramma van de Latijnse school bestond daarom grotendeels uit Latijn. Andere vakken waren van marginale betekenis. Een leerling sloot de Latijnse school af met een schoolexamen, de zogeheten promotie. Die promotie gaf toegang tot de universiteit.^[1]

Oorsprong

De Latijnse school was aanvankelijk een kapittel- of koorschool onder verantwoordelijkheid van de kerkelijke autoriteiten. Vanaf 1215 was ieder seculier kapittel verplicht er een school op na te houden. Hoewel kerk en eredienst de meeste aandacht kregen gaven er ook leken les in vakken die voorbereidden op het bestuderen van de profane wetenschappen. Vanaf de 14e eeuw namen veel stadsregeringen de financiële lasten voor de school op zich en verkregen zo zeggenschap over de reglementen en hadden de bevoegdheid de rector aan te wijzen. In de periode van 1575 tot 1876 beschikte vrijwel iedere stad en een aantal grotere dorpen over een Latijnse school. Sinds de 16e eeuw werd ook het Grieks opgenomen in het schoolprogramma, dit gebeurde in Nederland voor het eerst vanaf eind 15de eeuw op de Latijnse school te Deventer.

Organisatie

In de middeleeuwen was onderwijs in iedere stad in de Nederlanden voorhanden. Naast de aanwezige scholen voor lager onderwijs die onder de parochies ressorteerden kende men meestal de 'De grote school' als voorbereiding op een religieus bestaan of universitaire studie. Dit was de Latijnse school. Als jongens met hun studies begonnen waren ze ongeveer negen jaar oud. Het klassikale systeem kende vier klassen die een half jaar vergden, gevolgd door een afsluitend leerjaar. Daarna kon de leerling zich melden bij een kloostergemeenschap of, voor verdere studie, bij een universiteit. Een leerling bleef net zo lang in een klas tot hij zich de daar aangeboden kennis eigen had gemaakt. Sommige scholen hadden voor begaafde leerlingen nog een tweejarige bovenbouw waar dezelfde leerstof als aan de universiteit werd behandeld, filosofie maakte dan deel uit van de lessen. Na vijf of zes jaar kon het gehele programma zijn afgerond. De gemiddelde schoolverlater was rond de vijftien jaar oud, maar de variatie in leeftijd was groot.

Einde

Nederland

In de 18e eeuw begon in Nederland de populariteit van de Latijnse scholen te tanen, onder meer door de opkomst van de Franse school, waar men de taal leerde die bezig was Latijn te verstoten van zijn positie van Europese lingua franca, en praktische vakken zoals boekhouden. In 1838 werd in Nederland een onderwijshervorming doorgevoerd. Naast de Latijnse school ontstond het gymnasium. Het Latijn was bij dat schooltype nog altijd het belangrijkste vak, maar er werd aanzienlijk meer tijd uitgetrokken voor de moderne talen en wiskunde en natuurwetenschappen. In de jaren na 1838 werden zeer geleidelijk alle Latijnse scholen omgezet in gymnasia. In 1858 telde Nederland 31 gymnasia en nog 32 Latijnse scholen. In 1863 kwam er ook een geheel nieuw type school: de hogereburgerschool of H.B.S.

Lijst van Latijnse scholen in Nederland

Alkmaar: Murmelliusgymnasium
Amersfoort: Stedelijk Gymnasium Johan van Oldenbarnevelt
Amsterdam: Barlaeus Gymnasium
Arnhem: Stedelijk Gymnasium Arnhem
Assen
Barneveld
Batavia (Nederlands-Indië)
Bolsward
Boxmeer
Breda
Brielle
Coevorden
Culemborg
Delft
Den Haag: Gymnasium Haganum
Deventer: Latijnse School
Doesburg^[2]^[3]
Doetinchem
Dokkum
Dordrecht: Johan de Witt-gymnasium
Edam
Eindhoven
Elburg
Enkhuizen
Franeker
Geertruidenberg
Gemert: Latijnse School
Gorinchem
Gouda: Coornhert Gymnasium
Groenlo
Groningen: Praedinius Gymnasium
Haarlem: Stedelijk Gymnasium Haarlem
Harderwijk
Harlingen
Helmond
's-Hertogenbosch: Stedelijk Gymnasium 's-Hertogenbosch
Hilvarenbeek
Hoorn

IJsselstein
Joure
Kampen
Kollum
Leiden: Stedelijk Gymnasium Leiden, Latijnse school
Leerdam
Leeuwarden
Maastricht: Latijnse school, daarnaast een jezuïtencollege en een gereformeerde Latijnse school
Megen: Latijnse school
Meppel
Middelburg: Latijnse School
Naaldwijk
Nijmegen: Latijnse School
Noordwijk
Oldenzaal
Oirschot
Ootmarsum
Ravenstein
Rotterdam: Erasmiaans Gymnasium
Roermond
Schiedam
Sittard
Sneek
Tiel
Utrecht: omgevormd naar het Utrechts Stedelijk Gymnasium
Venlo
Venray
Vlissingen
Vollenhove
Wageningen: Latijnse School
Workum
Wormer: gesticht door Martinus Duncanus^[4]
Zaltbommel
Zierikzee
Zutphen
Zwolle: Gymnasium Celeanum

Latijnse School bij het Kruisherenklooster in Sint Agatha

De oudste Latijnse school van Nederland is, voor zover bekend, die van Dordrecht, gesticht in 1263. Tegenwoordig is dit het Johan de Witt-gymnasium.

Lijst van Latijnse scholen in Vlaanderen en Brussel

Aalst: Jezuïetencollege (nu: Sint-Jozefscollege)
Aalst: Koninklijk College
Aarschot: Latijnse School
Antwerpen: Augustijnencollege
Antwerpen: Jezuïetencollege
Antwerpen: Jezuïetenconvict
Antwerpen: Koninklijk College-Pensionaat
Arendonk: Latijnse School
Balen: Latijnse School
Beringen: Stadsschool
Bornem: College van de Engelse Dominicanen
Brecht: Latijnse School
Bree: Augustijnencollege
Bree: Stadsschool
Brugge: Latijnse School, Schuttersstraat
Brugge: Augustijnencollege
Brugge: Groot en Klein Engels College
Brugge: Jezuïetencollege
Brugge: College Engelse Jezuïeten
Brugge: Koninklijk College-Pensionaat
Brussel: Sint-Jan Berchmanscollege
Dendermonde: Augustijnencollege
Dendermonde: Stadsschool
Dessel: Latijnse School
Diest: Augustijnencollege
Diest: Grootschool
Diksmuide: Minderbroederscollege
Diksmuide: Norbertijnencollege
Eeklo: Minderbroederscollege
Geel: Latijnse School
Gent: Augustijnencollege
Gent: Jezuïetencollege
Gent: Koninklijk College-Pensionaat
Halle: Jezuïetencollege
Halle: Koninklijk College
Hasselt: Augustijnencollege
Hasselt: Sint-Kwintenscollege
Herentals: Augustijnencollege
Herentals: Stadsschool
Hoogstraten: Latijnse School
Hoogstraten: Minderbroederscollege
Hulshout: Latijnse School
Ieper: Augustijnencollege
Ieper: Jezuïtencollege
Ieper: Koninklijk College

Kortrijk: Jezuïetencollege
Kortrijk: Koninklijk College
Leuven: Augustijnencollege
Leuven: College van Gent
Leuven: Collegium Vaulxianum
Lier: Dominicanencollege
Lokeren: Latijnse School
Mechelen: Grootschool
Mechelen: Jezuïetencollege
Mechelen: Oratorianencollege
Meerhout: Latijnse School
Mol: Latijnse School
Munsterbilzen: Kapucijnencollege
Munsterbilzen: Karmelietencollege
Nieuwpoort: Karmelietencollege
Nieuwpoort: Norbertijnencollege
Nieuwpoort: Stadsschool
Ninove: Stadsschool
Oostende: Oratorianencollege
Oudenaarde: Jezuïetencollege
Oudenaarde: Koninklijk College
Peer: Stadsschool
Poperinge: Minderbroederscollege
Rekem: Karmelietencollege
Rekem: Minderbroederscollege
Retie: Latijnse School
Roeselare: Augustijnencollege
Ronse: Oratorianencollege
Scherpenheuvel: Oratorianencollege
Sint-Truiden: Kleinseminarie
Sint-Truiden: Stadsschool
Temse: Oratorianencollege
Tielt: Minderbroederscollege
Tienen: Augustijnencollege
Tongeren: Augustijnencollege
Turnhout: Jezuïetencollege (nu: Sint-Jozefcollege)
Veurne: Norbertijnencollege
Vilvoorde: Dominicanencollege
Westerlo: Latijnse School

Lijst met palmares (31 augustus 1791) van het jezuïetencollege in Turnhout

Zie ook

Kathedraalschool

bronnen

Henny van Dolder de Wit en Henkjan Sprokholt, red. (1997), Van pechvogel tot bolleboos, Gouda
C.M. Hogenstijn (2007), Leren voor het leven aan het Grote Kerkhof, de Latijnse school in Deventer, uitgave Stichting Latijnse School, Deventer, ISBN 978-90-9021754-3
Rijksarchief België, Latijnse Scholen [1]

referenties

↑ Harm Jan Smid, rubriek Het Geheugen, Tijdschrift Euclides, jaargang 85, nummer 2, bladzijde 80-82, oktober 2009
↑ Liemers verleden.nl, Inventaris Oud Archief Doesburg 1230-1811. Gearchiveerd op 19 april 2022.
↑ Rijksmonumenten.nl, Latijnse school Doesburg
↑ Latijnse school inleiding archieftoegang 0099 Dorps- en Gemeentebestuur Wormer, 1456 - 1929 (1939), website Waterlands Archief

Zie de categorie Latin schools van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

[1] Harm Jan Smid, rubriek Het Geheugen, Tijdschrift Euclides, jaargang 85, nummer 2, bladzijde 80-82, oktober 2009

[liever3-2] Liemers verleden.nl, Inventaris Oud Archief Doesburg 1230-1811. Gearchiveerd op 19 april 2022.

[3] Rijksmonumenten.nl, Latijnse school Doesburg

[4] Latijnse school inleiding archieftoegang 0099 Dorps- en Gemeentebestuur Wormer, 1456 - 1929 (1939), website Waterlands Archief

[1]

[2]

[3]

[4]