Pierre Bayle

Pierre Bayle
Portret van Pierre Bayle (circa 1675)
Persoonsgegevens
Geboren	18 november 1647, Carla-Bayle, Koninkrijk Frankrijk
Overleden	28 december 1706, Rotterdam, Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
Oriënterende gegevens
Belangrijkste ideeën	Bayles sceptische trilemma[1]
Beïnvloed door	Descartes, Spinoza
Beïnvloedde	Condorcet, Diderot, Frederik de Grote, Hume, Mandeville, Maupertuis, Meslier, Toland, Vico, Voltaire
Levensbeschouwing	Waals-hervormd, korte tijd Rooms-katholiek
Belangrijkste werken
1697	Dictionaire historique et critique
Portaal    Filosofie

Pierre Bayle (Carla-Bayle, 18 november 1647 – Rotterdam, 28 december 1706) was een Frans wijsgeer en schrijver die vooral bekend is om zijn Dictionaire historique et critique uit 1697. Hij hield zich voornamelijk bezig met het bestrijden van bijgeloof en vond dat niet te scheiden van geloof. In zijn tolerantie ging hij verder dan menigeen, ook ketters vielen daaronder. Bayle geldt als een van de belangrijkste voorlopers van de Verlichting, omdat hij redelijk en kritisch als synoniemen opvatte^[2], maar was een tegenstander van het socinianisme.^[3]

Bayle werd geboren in Carla-le-Comte (later te zijner ere hernoemd tot Carla-Bayle), een dorpje aan de voet van de Pyreneeën in de buurt van Pamiers (Ariège). Hij werd eerst opgeleid door zijn vader Jean, een calvinistische dominee, en bezocht vanaf 1666 de protestantse academie van Puylaurens, die tot 1660 in Montauban was gevestigd. In 1669 bezocht hij een jezuïetencollege in Toulouse. Na een maand (19 maart) bekeerde hij zich tot het rooms-katholieke geloof. Na zeventien maanden keerde hij echter toch terug tot het calvinisme. Omdat dit een strafbare "hervalling" inhield, trok hij in 1670 naar Genève. Hij vond in het nabijgelegen Coppet een betrekking als huisleraar van Frederik Graaf van Dohna en sloot vriendschap met de plaatselijke predikant David Constant de Rebecque. Hij kwam in aanraking met de leer van René Descartes.

Vertrouwend op politionele inefficiëntie, keerde hij terug onder de naam Bèle en werkte hij enige jaren als tutor voor verschillende Parijse families. In 1675 werd hij benoemd in de leerstoel filosofie aan de protestantse Academie van Sedan. Toen deze in juli 1681 door Lodewijk XIV werd opgeheven, vluchtte Bayle, net als zijn collega Pierre Jurieu, naar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, waar ze een aanstelling bekwamen aan de pas opgerichte Illustere school van Rotterdam, op uitnodiging van Adriaen Paets. In oktober werd Bayle er hoogleraar filosofie en geschiedenis. Dankzij een lichter lesrooster dan in Sedan kon hij zich toeleggen op schrijven en publiceren.^[4] Het was ook een troost voor de spirituele crisis die hij doormaakte als gevolg van de dood van zijn broer Jacob, een predikant die in 1685 was aangehouden en gestorven in de cel.

Bayle verschilde van mening met Jurieu over tolerantie, over het recht van opstand en over andere actuele kwesties. Het conflict werd niet alleen schriftelijk uitgevochten, maar leidde op 30 oktober 1693 tot het ontslag van Bayle, na een herschikking van de vroedschap.

De filosoof van Rotterdam stierf zonder dat iemand daarbij aanwezig was, slechts een cryptisch briefje achterlatend.^[5] Ondanks herhaalde sympathiebetuigingen aan de Waalse kerk was hij volgens sommigen een deïst maar volgens anderen meer een fideïst. Waar hij precies stond blijft onduidelijk.

Bayle richtte het populairwetenschappelijke tijdschrift Nouvelles de la Republique des Lettres (1684-1687) op. Hij pleitte voor religieuze tolerantie, voor een strikte scheiding tussen geloof en wetenschap en hield een pleidooi voor "deugdzame" atheïsten, maar keerde zich tegen volkssoevereiniteit en het recht van verzet om een burgeroorlog in Frankrijk te vermijden. Nadat Bayle zich anoniem had verzet tegen de Glorious Revolution waarin het Engelse parlement de steun van stadhouder Willem III had ingeroepen tegen de zittende vorst Jacobus II, ontbrandde een pamflettenstrijd. Bayles voormalige vriend en huisgenoot, de calvinist Pierre Jurieu, was hierin zijn voornaamste tegenstander. Bayle stelde dat absolutisme en gewetensdwang niet samen hoefden te gaan omdat burgers met een andere godsdienst toch goede staatsburgers konden zijn. Het toekennen van het recht van verzet aan burgers - wat bij de hugenoten gebruikelijk was - maakte hen echter voor de staat tot potentiële vijanden. De door Bayle bepleite scheiding van kerk en staat zou ook de Franse staat losser maken van de Rooms-Katholieke Kerk. Volgens Jurieu was dit alles echter een uiting van onverschilligheid en ondermijnde het het goed recht van de hugenoten tegenover de Franse staat. In 1693 werd Bayle ontslagen door het prinsgezinde stadsbestuur en door toedoen van de gereformeerde kerk die in het conflict partij koos voor Jurieu. Bayles werk werd omschreven als rampzalig en ontoelaatbaar; hij kreeg geen pensioen en mocht geen privélessen meer geven.

In 1697 bracht Bayle de Dictionaire historique et critique uit, zijn hoofdwerk. Typografisch is het een indrukwekkende prestatie. Hij wijdde een lang lemma aan Baruch Spinoza, door wie hij gefascineerd was, maar die hij niet volgde. Het is het enige lemma dat binnen een jaar in het Nederlands vertaald werd.^[6] Volgens Bayle kon het christelijk geloof niet door rationele kennis worden ondergraven. Filosofie blijkt voor Bayle vooral een zoeken te zijn dat men onderneemt zonder ooit de illusie te hebben dat het geven van definitieve antwoorden mogelijk is.^[7]

Bayle beschreef ook de Chinese filosofie.^[8] en gaf de aanzet tot meer studie.^[9] Op basis van documenten van de missie van de jezuïeten in China beschouwde hij de confucianistische doctrine als atheïstisch. Bayle wees op de verworvenheden van de Chinese samenleving en formuleerde op basis daarvan dat dit een bewijs was dat de afwezigheid van een religie niet hoefde te leiden tot een verval van of gebrek aan moreel besef.

Strato's naam was in de middeleeuwen en de renaissance zo goed als onbekend. In de 17e eeuw trad zijn naam echter plotseling op de voorgrond vanwege de veronderstelde overeenkomsten tussen zijn systeem en de pantheïstische inzichten van Spinoza.^[10] Deze ideeën bereikten Pierre Bayle, die Strato en het 'Stratonisme' adopteerde als een sleutelonderdeel van zijn eigen filosofie.^[11] in zijn Continuation des Pensees diverses, gepubliceerd in 1705, werd het Stratonisme door Bayle als het belangrijkste antieke equivalent van Spinozisme ten tonele gevoerd.^[12] Volgens Bayle liet Strato alles een vaste volgorde van noodzakelijkheid volgen, ook bestond er geen aangeboren goedheid of slechtheid in het universum; het universum is geen met intelligentie of intentie begiftigd levend wezen, behalve de natuur bestaat er ook geen goddelijke macht.^[13]

Eind oktober 1720 liet Gerard Valck in samenwerking met Pierre Brunel, David Mortier en drie andere investeerders 2.600 exemplaren drukken van Bayle's Dictionaire historique et critique, de derde druk bestemd voor de Franse markt.^[14] De boeken werden opgeslagen op twee zolders.^[15]

In Rotterdam wordt sinds 1990 de Pierre Bayle-lezing gehouden en de Radboud Universiteit van Nijmegen kent het Pierre Bayle-instituut. Volgens de Engelse historicus Jonathan Israel, die op 10 december 2004 de Pierre Bayle-lezing hield, zijn ideeën van Bayle over tolerantie en religie nog steeds actueel. Sinds 1956 wordt door Pierre Bayle Stichting de Pierre Bayle-prijs uitgereikt. Bekende winnaars zijn o.a. Hans Warren (1970), Aad Nuis (1984) en Michaël Zeeman in 2010.

In het centrum van Rotterdam is sinds 1959 een Pierre Baylestraat. Op het Grotekerkplein aldaar werd in 2012 nabij het standbeeld van Erasmus een kunstwerk van Paul Cox geplaatst ter herinnering aan de filosoof.

• 
  Deze bank is onderdeel van een groter kunstwerk genaamd Monument voor Pierre Bayle (2007-2011), dat bestaat uit meerdere banken en quotes van de filosoof. Deze specifieke bank is het eerste onderdeel en het startpunt geweest van het overkoepelende project. Cox heeft zich laten inspireren door openbare bankjes met plaquettes, die nabestaanden plaatsen ter nagedachtenis aan overledenen.
• 
  In 2011 kreeg de filosoof Pierre Bayle een monument in Rotterdam. Kunstenaar Paul Cox ontwierp geen standbeeld, maar een ‘teksthuis’, dat oorspronkelijk gemaakt was voor Crooswijk, maar daar nauwelijks tot zijn recht kwam. Dit teksthuis is voorzien van bronzen tekstpanelen met citaten van Bayle en wordt vergezeld door enkele banken. Nu is het monument in 2018 geplaatst op de geheel vernieuwde campus van de Erasmus Universiteit
• 
  Gedenksteen voor de Waalse graven op de Algemene begraafplaats in Crooswijk. Onder hen Pierre Bayle. Bayle werd te Rotterdam begraven in de Waalse kerk. Na de sloop van de Waalse kerk in oktober 1922 zijn de graven overgebracht naar de algemene begraafplaats Crooswijk. Een gedenksteen laat weten dat Pierre Bayle zich in deze graven bevindt.
• 
  Bronzen Penning van Pierre Bayle, in 1970 in Frankrijk veraardigd door Gaunuis
• 
  Penning met Pierre Bayle en “Rotterdamse Kunststichting Pierre Bayle 1647-1706”. Vervaardiger: Rijnlandse gieterij Stöxen; ontwerp: Cor van Kralingen (Rotterdam 1908 - Mijnsheerenland 1977)
• 
  Station Vélib' Métropole Charonne - Pierre Bayle, Paris.

• Lettre à M. L. A. D. C., docteur de Sorbonne. Où il est prouvé par plusieurs raisons tirées de la philosophie, et de la théologie, que les comètes ne sont point le présage d'aucun malheur. Avec plusieurs réflexions morales et politiques, et plusieurs observations historiques; et la réfutation de quelques erreurs populaires (1682). Latere uitg. o.d.t.: Pensées diverses écrites à un docteur de Sorbonne à l'occasion de la Comète qui parut au mois de décembre 1680 (1682)
• Critique de l'histoire du calvinisme du Père Maimbourg (1683). Alleen voor Nederlandse IP-adressen
• Recueil de quelques pièces curieuses concernant la philosophie de monsieur Descartes (1684)
• H. V. P. ad B**** de nuperis Angliae motibus Epistola .... Vertaald als: Brief van H.V.P. aan B****. : over de beroerten onlangs in Engeland voorgevallen. In welke wegens de verdraagsaamheid der gener, die omtrent goddelijke zaken van den openbaren godsdienst in gevoelen verschillen gehandelt word. H.V.P. is Adriaen Paets; B**** is Pierre Bayle?
• Ce que c'est que la France toute catholique sous le règne de Louis Le Grand (1685)
• Commentaire philosophique sur ces paroles de Jésus-Chrit: Contrain-les d'entrer, 2 dln. (1686-1688)
• Le retour des pieces choisies, ou bigarrures curieuses (1687)
• Avis important aux refugiez sur leur prochain retour en France : donné pour estrennes à l'un d'eux en 1690 par Mr. C. L. A. A. P. D. P (is waarschijnlijk Pierre Bayle) (1690)
• Entretiens sur le grand scandale causè par un livre intitulé, La cabale chimeriqve (1691)
• La cabale chimerique, ou Refutation de l'histoire fabuleuse, & des calomnies que Mr. J. vient de publier malicieusement touchant un certain projet de paix, & touchant le libelle intitulé, Avis important aux refugiez sur leur prochain retour en France, dans son Examen de ce libelle. De auteur is Pierre Bayle. Gepubliceerd als antwoord op Pierre Jurieu's Examen d'un libelle contre la religion ... intitulé Avis important aux refugiés (1691) (Alleen voor Nederlandse IP-adressen)
• Declaration de Mr. Bayle ... touchant un petit ecrit qui vient de paroître sous le titre Courte revûë des maximes de morale &c (1692)
• Janua coelorum reserata cunctis religionibus; a celibri admodum viro domino Petro Jurieu (1692)
• Projet et fragmens d'un dictionaire critique (1692)
• Dictionnaire historique et critique (1697) Nouvelle edition 1820:
  • Tome premier
  • Tome second
  • Tome troisième
  • Tome quatrième
  • Tome cinqième
  • Tome sixième
  • Tome septième
  • Tome huitième
  • Tome neuvième
  • Tome dixième
  • Tome onzième
  • Tome douzième
  • Tome treizième
  • Tome quatorzième
  • Tome cinqième
  • Tome seizième
• Het leven van B. de Spinoza, met eenige aanteekeningen over zyn bedryf, schriften, en gevoelens, door den heer Bayle. Nevens een kort betoog van de waarheit des christelyken godtsdiensts, en twee verhandelingen, I. van de ziel, II. van Godts wezentlykheit, door den heer Jaquelot (1698)
• Réponse aux questions d'un provincial (1704-1706)
  • (Tome premier)
  • Tome second
  • Tome troisieme
  • Tome quatrieme
  • Tome cinqième
• Continuation des Pensées diverses, ecrites à un docteur de Sorbonne, à l'occasion de la comete qui parut au mois de decembre 1680. ou Reponse à plusieurs dificultez que Monsieur*** a proposées à l'auteur
  • Tome premier
  • Tome second
• Entretiens de Maxime et de Themiste, ou Reponse à l'Examen de la theologie de Mr. Bayle par Mr. Jaquelot (1707). Commentaar van Pierre Bayle op Isaac Jaquelots Examen de la théologie de Mr. Bayle, 1706
• Reponse aux entretiens (1707)
• Het leven van B. de Spinoza, met eenige aantekeningen over zyn bedryf, schriften, en gevoelens (1711). Vert. van: Benoît de Spinoza van Bayle in zijn Dictionnaire historique et critique. Rotterdam, 1697, II, p. 1038-1100
• Lettres choisies de Mr. Bayle, avec des remarques (1714)
  • Tome prémier
  • Tome second
  • Tome troisieme
• Nouvelles lettres de Mr. Bayle : où en justifiant quelques endroits de la critique qui ont semblé contenir des contradictions, de faux raisonnemens etc (1715)
  • Tom. I
  • Tom. II
• Oeuvres diverses de M. Pierre Bayle. contenant tout ce que cet auteur a publié pendant sa vie, en philosophie, en critique, en histoire, en litterature etc. excepté son Dictionnaire historique et critique (1737)
  • Tome premier
  • Tome second
  • Tome troisième
  • Tome quatrième
• Analyse raisonnée de Bayle, ou Abrégé méthodique de ses ouvrages, particulierement de son Dictionnaire historique et critique, dont les remarques ont été fondues dans le texte, pour former un corps instructif & agréable de lectures suivies] (1755-1770)
  • Tome I
  • Tome II
  • Tome III
  • Tome IV
  • Tome V
  • Tome VI
  • Tome VII
  • Tome VIII

• De inslag van een komeet. Beschouwingen over geloof, ongeloof en bijgeloof. Vert. Michiel Wielema (2006)
• Over Spinoza. Bezorgd onder redactie van Henri Krop en Jacob van Sluis, vertaald in samenwerking met Louis Hoffman, Gerrit van der Meer en Albert Willemsen (2006)

• Bots, Hans, Republiek der letteren: ideaal en werkelijkheid (Amsterdam 1977).
• Hazard, Paul, De crisis in het Europese denken. Europa op de drempel van de Verlichting 1680-1715 (Amsterdam 1990). Oorspronkelijke titel: La crise de la conscience européenne (Parijs, Boivin 1935).
• Ignatieff, Michael, De republiek der letteren: toen en thans (Rotterdam en Baarn 1991).
• Lieshout, H.H.M. van, Van boek tot bibliotheek. De wordingsgeschiedenis van de Dictionaire Historique et Critique van Pierre Bayle (1689-1706) (Grave 1992).
• Sluis, J. van, Pierre Bayle in: Lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme 5 (Kampen: Kok, 2001), blz. 41-46.

• (fr) Bost, Hubert, Un 'Intellectuel' avant la lettre: le journaliste Pierre Bayle (1647-1706). L'actualité religieuse dans les novelles de la république des lettres (1684-1687) (Amsterdam en Maarssen 1994).
• (fr) Bost, Hubert, Pierre Bayle (Parijs 2006).
• (fr) Bots, J.A.H., 'Le Dictionaire de Pierre Bayle: magasin et protocole de la république des lettres' in: idem ed., Critique, savoir et érudition à la veille des lumières: le Dictionaire historique et critique de Pierre Bayle (Amsterdam 1996) 205-216.
• (fr) Bernard de La Monnoye. Histoire de Mr. Bayle et de ses ouvrages (1716). Nouvelle edition augmentée des piéces suivantes: I. Exacte revue de l'Histoire de Mr. Bayle, &c. contenant des corrections ... II. Dissertation, où l'on découvre le véritable auteur de l'Avis aux réfugiez ... IV. Factum des amis de Mr. Bayle, contre la nouvelle edition de son Dictionnaire ..
• (fr) Isaac Jaquelot. Examen de la théologie de Mr. Bayle, répandue dans son Dictionnaire critique, dans ses Pensées sur les cométes, & dans ses Réponses à un provincial; où l'on defend la conformité de la foi avec la raison, contre la response (1706)
• (en) Israel, Jonathan, Radical Enlightenment: Philosophy and the making of modernity 1650-1715 (Oxford 2001).
• (fr) Labrousse, Elisabeth, Pierre Bayle et l'instrument critique (Wenen 1965).
• (fr) Idem, Pierre Bayle. Tome I. Du pays de Foix a la cite d'Erasme. (Den Haag 1963).
• (fr) Idem, Pierre Bayle. Tome II. Hétérodoxie et rigorisme (Den Haag 1964).
• (en) Lugt, Mara van der, Bayle, Jurieu, and the Dictionnaire Historique et Critique (Oxford 2016). ISBN 0198769261
• (en) Tinsley, Barbara Sher, Pierre Bayle's reformation. Conscience and criticism on the eve of the enlightenment (Selinsgrove en Londen 2001).

• De Pierre Bayle Stichting
• (en) Pierre Bayle, Stanford Encyclopedia of Philosophy