Kabinet-Den Uyl

Kabinet-Den Uyl
Coalitie	PvdA, KVP, ARP, PPR, D'66
Zeteltal TK	43 + 27 + 14 + 7 + 6 = 97
Premier	Joop den Uyl
Beëdiging	11 mei 1973
Demissionair	22 maart 1977
Ontslagdatum	19 december 1977
Voorganger	Biesheuvel II
Opvolger	Van Agt I
Overzicht kabinetten
Portaal    Politiek

Het kabinet-Den Uyl was het Nederlands kabinet dat 1412 dagen regeerde, van 11 mei 1973 tot 19 december 1977 (demissionair vanaf 22 maart 1977). De vorming van het kabinet Den Uyl was het gevolg van de progressieve samenwerking in Nederland in de jaren zeventig.

Het kabinet-Den Uyl was een bijzonder kabinet. Dat kwam niet alleen door de extreem lange formatie, maar ook door de ambitieuze uitgangspositie: de vier maatschappijhervormende punten van het kabinet.

De formatie van het kabinet verliep moeizaam. De verstandhouding tussen PvdA en de confessionele partijen (ARP, KVP en CHU) was beladen. Dat kwam door een aantal gebeurtenissen uit het verleden, zoals de Nacht van Schmelzer en de opstelling van de PvdA. Uiteindelijk kwam het kabinet er doordat de PvdA-formateur Burger een aantal ARP- en KVP-politici wist te overreden om in het kabinet zitting te nemen. Het kabinet rustte daardoor niet op een regeerakkoord maar werd gedoogd door de KVP en ARP. Het kan daarom een extraparlementair kabinet genoemd worden.

De CHU, die samen met ARP en KVP samenwerkte om het toekomstige CDA tot stand te brengen, kwam hierbij buitenspel te staan. De demissionaire ARP minister-president Barend Biesheuvel was totaal verrast door de totstandkoming van het kabinet.

Een aantal van de affaires in de historie van het kabinet:

• De verstandhouding tussen Den Uyl en Van Agt. Een voorbeeld: het kabinet nam een besluit in de afwezigheid van Van Agt en die reageerde vervolgens voor de tv-camera dat hij van niets wist etc.
• De minister van defensie Henk Vredeling merkte in een vraaggesprek met Bibeb op dat Marcel van Dam hem had gewaarschuwd voor dit interview en "ik heb toch vaak de neiging enfant terrible te zijn", en vervolgens: en "als ik NAVO-secretaris-generaal Luns nog één keer voor mijn voeten krijg, schop ik hem de goal in", en zijn ambtgenoten typeerde als "die corpsbal" (Jan Pronk) en "die met dat bekkie" (Max van der Stoel). Vredeling moest op het matje komen bij de premier en zijn verontschuldigingen aanbieden.
• Vredeling en de aanschaf van de straaljager F-16. Het PvdA-congres was tegen de aanschaf, maar Vredeling (zelf ook PvdA) zei: "congressen kopen geen straaljagers", en zette de aanschaf door.
• Van Agt en de sluiting van de abortuskliniek Bloemenhove in Heemstede; zijn collega-minister van Volksgezondheid Irene Vorrink roept openlijk op tot verzet tegen deze sluiting.
• Van Agt en de pornobioscoop, waarbij hij de grens van het toelaatbare legde bij een maximum van 49 zitplaatsen.
• Van Agt en een conflict met zijn staatssecretaris Jan Glastra van Loon, deze laatste uiteindelijk moest aftreden omdat hij zich kritisch had uitgelaten over de samenwerking met zijn ambtenaren.
• Regeringspartij D'66 die in de regeerperiode door een diepe crisis ging en veel aanhang verloor.
• De VVD-oppositieleider Hans Wiegel die riep dat de bewindslieden vechtend over straat rolden.
• KVP-minister en latere eerste minister Lubbers die regelmatig met slaande deuren uit de ministerraad vertrok.
• Uitspraken van formateur Burger waarin het maken van afspraken met confessionelen werd vergeleken met 'het vangen van scheten met een schepnetje'.
• Hans Gruijters, minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer die zich bij de christendemocraten minder geliefd maakte door de uitspraak: "Als ik een christendemocraat een hand geef, tel ik altijd even mijn vingers na. Want we hebben het dan toch over tweeduizend jaar onbetrouwbaarheid."
• Gruijters die tijdens de vergaderingen van de ministerraad bij bepaalde agendapunten een boek zat te lezen. Toen premier Den Uyl hem hierover aanspraak, was zijn reactie: "Anders dan u, mijnheer de voorzitter, kan ik wel twee dingen tegelijk doen, ik luister met mijn oren en kijk met mijn ogen".
• De oliecrisis van 1973. En het besluit tot een autoloze zondag.
• De Lockheed-affaire, waarin Den Uyl algemeen geprezen werd om zijn behandeling ervan, die voorkwam dat koningin Juliana aftrad. Maar Marcel van Dam was na het besluit om geen strafrechtelijke vervolging in te stellen tegen prins-gemaal Bernhard van Lippe-Biesterfeld van plan zijn ontslag aan te bieden. Na een indringend gesprek met premier Den Uyl zag hij hiervan af.
• De affaire-Menten. Pieter Menten was een oorlogsmisdadiger, die in eerste instantie aan vervolging wist te ontkomen. De PvdA-fractie haalde minister van Justitie Van Agt, tevens de eerste CDA-lijsttrekker, in de Tweede Kamer hierover keihard onderuit. Van Agt was hierdoor beledigd.

Diverse van deze zaken en incidenten hadden een negatieve invloed op de verstandhouding tussen de PvdA en het tijdens de kabinetsperiode opgerichte CDA (met oppositiepartij CHU), wat gezien wordt als een van de oorzaken van de moeizame kabinetsformatie van 1977, waarin uiteindelijk de poging om tot een tweede kabinet-Den Uyl te komen mislukte.

Het kabinet bestond uit de volgende ministers en staatssecretarissen:

• Buitenlandse Zaken
  • Laurens Jan Brinkhorst (D'66), afgetreden 8 september 1977
  • Pieter Kooijmans (ARP)
• Justitie
  • Jan Glastra van Loon (D'66), 13 juni 1973 - 28 mei 1975
  • Henk Zeevalking (D'66), 6 juni 1975 - 8 september 1977
• Binnenlandse Zaken, Wim Polak (PvdA), afgetreden 1 mei 1977
• Onderwijs en Wetenschappen
  • Ger Klein (PvdA), afgetreden 8 september 1977
  • Antoon Veerman (ARP), afgetreden 31 augustus 1975
  • Klaas de Jong Ozn. (ARP), 1 september 1975
• Financiën
  • Aar de Goede (D'66)
  • Fons van der Stee (KVP), afgetreden 1 november 1973
  • Martin van Rooijen (KVP), 21 december 1973 - 14 oktober 1977
• Defensie
  • Joep Mommersteeg (KVP), afgetreden 28 februari 1974
  • Cees van Lent (KVP), 11 maart 1974
  • Bram Stemerdink (PvdA), afgetreden 31 december 1976
• Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening
  • Jan Schaefer (PvdA), afgetreden 8 september 1977
  • Marcel van Dam (PvdA), afgetreden 8 september 1977
• Verkeer en Waterstaat, Michel van Hulten (PPR)
• Economische Zaken, Ted Hazekamp (KVP), afgetreden 8 september 1977
• Sociale Zaken Jan Mertens (KVP)
• Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Wim Meijer (PvdA), afgetreden 8 september 1977
• Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Jo Hendriks (KVP)

Zie Kabinetsformatie Nederland 1972-'73 voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De kabinetsformatie verliep als volgt:

• Vervroegde Tweede Kamerverkiezingen: 29 november 1972
• Beëdiging kabinet: 11 mei 1973
• Duur formatie: 163 dagen
• Informateur, Marinus Ruppert (ARP), 59 dagen
• Formateur, Jaap Burger (PvdA), 64 dagen
• Informateurs, Dries van Agt (KVP) en Wil Albeda (ARP), 14 dagen
• Formateurs, Jaap Burger (PvdA) en Marinus Ruppert (ARP), 19 dagen

Er bestond verschil van mening in de ministerraad over de nieuwe Onteigeningswet, op dat moment in behandeling in de Tweede Kamer. Het ging daarbij om de onteigening van bouwgrond in agrarische gebieden ten behoeve van woningbouw. Om grondspeculatie tegen te gaan, wilde de progressieve meerderheid in het kabinet de agrarische gebruikswaarde van de grond nemen als basis voor vergoeding bij onteigening. De verantwoordelijke ministers van landbouw en justitie echter hielden vast aan vergoeding van de marktwaarde. In het klimaat van de naderende verkiezingen lukte het niet dit meningsverschil op te lossen. Deze crisis staat bekend als de grondpolitiek-crisis.

De ministers van KVP en ARP boden op 22 maart 1977 hun ontslag aan en de ministers van PvdA, PPR en D'66 stelden hun portefeuilles ter beschikking. Op 28 maart 1977 besloot het kabinet in zijn geheel in demissionaire status aan te blijven tot aan de verkiezingen van 25 mei 1977, het eind van de parlementaire periode.

• Verbeelding aan de macht – het Kabinet-Den Uyl 1973-1977, Peter Bootsma en Willem Breedveld, 343 pagina's, Sdu Uitgevers, november 2000
• Ministerraad op vrijdag – persoonlijke herinneringen aan het kabinet-Den Uyl 1973-1977, Boy Trip en Adinda Akkermans, 160 pagina's, Stichting Autres Directions, februari 2014