Osmaansch Riek

 

Wenig is upschreven ut de Tiet, as dat mit de Osmanen losgüng. As dat Riek vun de Seldschuken tweislahn weer, geev dat veel lüttje Förstendömer in Lüttasien. Dor weer de Osmanen ehr Riek man bloß een mank. Den Naam hett dat Huus vun de Osmanen vun Osman I.. Dat weer in’n Anfang vun dat 14. Johrhunnert de Baas öber en Nomadenstamm. He regeer öber den Klan vun de Kynyk. De höör to den Stamm vun de Kayi to. Se leben in de Gegend vun Sögüt in den Noordwesten vun Anatolien un keemen vun de Turkmenen af. Vun’n Globen her weern se Moslems. Üm 1299 rüm verklaar Osman, dat sien Beylik nu unafhängig weer vun dat Riek vun de Rum-Seldschuken. Düt Johr warrt vun dorher as dat Johr ankeken, wo dat mit dat Osmaansch Riek losgüng.

Mit de Tiet kreeg Osmaan de Böverhand öber de törkschen Stämm, de dor ümto leben döen. Ok vun dat Riek vun Byzanz hett he sik oorntlich wat afsneden. Amenn lä he mit sien Truppen vör Brussa (Bursa) un vör Nikaea (Iznik). Dat weern de beiden gröttsten Städer vun de Byzantiners in Anatolien. Kort vör sien Dood hett he denn in dat Johr 1326 Bursa innahmen. In Nicaea is denn 1331 sien Söhn Orhan inmarscheert. Orhan hett denn as Arv en Land öbernahmen, dat weer half so groot, as de hüdige Swiez. He maak Bursa to de Hööftstadt. Bit in dat Johr 1453, as Konstantinopel innahmen wurrn is, sünd in Bursa ok de osmaanschen Sultans in’t Graff leggt wurrn.

In düsse Tiet güng dat oorntlich gegen dat Riek vun Byzanz tokehr. Nu wurr de europääsche Kant vun dat Marmarameer innahmen. De eerste Stadt, de osmaansch wurrn is up düsse Siet weer Gallipoli. Dat weer in dat Johr 1354. In dat sülbige Johr wurrn in Lüttasien Ankara innahmen. As Orhan 1360 starben dö, weer dat Riek mehr as dreemol so groot as bi den Dood vun sien Vadder. Een Johr later hefft de Osmanen de tweetgröttste Stadt vun dat Riek vun Byzanz innahmen. Dat weer Adrianopel (Edirne). Na de Slacht an de Maritza wurr denn 1371 Mazedonien angrepen. 1389 hett Murad I. bi de Slacht up dat Amselfeld de beiden christlichen Herrscher ut Serbien un ut Bosnien slahn.

In Lüttasien keem, vunwegen Krieg oder Hochtiet, jümmers noch Land to dat Riek hento, man midderwielen weer de europääsche Deel vun dat Riek meist wichtiger wurrn. Düsse Deel hett den Naam Rumelien kregen. Vun 1385 af an geev dat en militärisch Befehlhebber in Rumelien, dat weer de Beylerbey vun Rumelien, un een Befehlhebber vun Anatolien. Dat weer de Beylerbey vun Anatolien. De eerste weer de Baas vun de beiden.

Veel afsunnerliche Egenaarten vun dat Osmaansche Riek weern to düsse Tiet al dor. Vun dat Land, wat innahmen wurrn weer, kregen de Kriegers „Pröven“ (dor wurr Timar to seggt). Dor mössen se denn ober ok as Sipahi bi de Kavallrie in den Krieg för trecken. Dat weer nich ganz anners as bi de europääschen Ridders in dat Abendland mit jem ehr Lehnswesen. Man grode Ünnerscheed geev dat ok. Bi de Osmanen keem dat nich up, dat de Herr de Besitter vun sien Unnerdanen weer (Leibeigenschaft). As Heer, wat jümmers praat stünn, geev dat de Infantrie, de ut de Janitscharen tohopen stellt weer. Janitscharen weern Jungs, de vun jem ehr christlich Öllern up den Balkan un in den Kaukasus wegnahmen wurrn sund. De mössen denn to’n Islam öbertreden un sünd denn as Suldaaten utbillt wurrn.

Sultan Murad I. is up dat Amselfeld bi en Anslag an’e Siet bröcht wurrn. Em folg Bayezid I.. De güng bi un woll Konstantinopel innehmen. Man dat weer noch nich so wiet un slump nich. De Stadt möss aber doch Geld an de Osmanen betahlen.

1396 mössen de Osmanen in de Slacht trecken gegen en christlich Heer vun Krüüzfahrers ünner den König vun Ungarn (un latern düütschen Kaiser) Sigismund. Bi de Slacht vun Nikopolis hefft se düt Heer toschannen maakt.

Man denn keem dat dick: In de Slacht bi Ankara sünd de Osmanen vun de Mongolen ünner Timur Lenk slahn wurrn. Jem ehr Armee is dor bi ünnergahn un Bayezid wurr upgrepen un as Herrscher afsett. Man Timur geev de verscheden Delen vun dat Osmaansche Riek to’n Verwalten an Bayezid siene Söhns Süleyman (Rumelien), Mehmed (De Midden vun Anatolien mit Amasya) un Isa (de Gegend üm Bursa rüm). As Timur al 1405 sturben weer, keem dat Osmaansche Riek wedder free. Man de Söhns vun Bayezid streden dor nu üm, wer dat Seggen hebben scholl. So geev dat Krieg. En annern Broder, Musa, slöög 1410 Süleyman. Mehmed hett sik mit Byzanz tohopendaan un slöög 1413 Musa. Nu weer Mehmed de nee Sultan vun dat Riek, dat nu wedder bi’nanner weer. Man sien Upgaav weer nu eerst mol, de ole Macht vun dat Riek wedder her to stellen.

As Murad II. up den Throon kladdern wull, güng dat nich ohn Problemen af. En „Mustafa“ geev an, he weer Bayezid sien Söhn un he woll nu Sultan weern. Mehmed maak em rünner un sä, dat weer woll en „verkehrten Mustafa“, ofschoonst antonehmen is, dat he würklich Bayezid sien Söhn weer. Denn geev dat ok noch en Broder vun Murad. Achter em stünn Byzanz un woll em geern up’n Throon vun de Osmanen hebben. Man de beiden sünd denn henricht wurrn. So weer de Weg free för Murad II. Man vunwegen düssen Striet möß wedder mol en Versöök afbraken weern, Konstantinopel intonehmen.

In den Süüdosten vun Europa weer nu Ungarn de gröttste Fiend. 1440 wennen de Ungarn dat Innehmen vun jem ehr wichtig Festung Belgrad af. Besunners Johann Hunyadi schaff dat jummers wedder, gegen de Osmanen gegenan to gahn. Man as he, tohopen mit den Paapst versöch, en Armee vun Krüüzfohrers gegen de Törken tosamen to ropen, is he nich so richtig nah vörn kamen. Dree Johr later schaff Hunyadi dat sogor, bit nah Bulgarien to kamen. Ok de Albaners ünner Skanderbeg streden för jem ehr Unafhängigkeit gegen de Osmanen. Vunwegen dat he nich wieder keem, hett Murad 1444 in Szeged en Frendensverdrag öber tein Johr slaten. Man de Ungarn hefft düssen Verdrag foorts braken. Se wollen gegen de Osmanen gegenan, as de Paapst jem prickeln dö. Murad harr just Bott geben un de Macht in de Hannen vun sien Söhn Mehmed leggt. Man nu sett he sik wedder an de Spitz vun sien Heer un slöög in de Slacht bi Warna de Krüüzfohrers unner jem ehren Baas, den König vun Polen un Ungarn. Dat weer Wladyslaw I.. As de Janitscharen upsternaatsch wurrn sünd, möss he 1446 noch een mol de Macht öbernehmen, vunwegen dat sien Söhn nich wüß, wat he maken scholl. 1448 weer he jummers noch de Baas, as he bi de Tweede Slacht up dat Amselfeld de Ungarn unner Hunyadi toschannen möök.

Amenn kladder Mehmed II. 1451 denn doch up den Throon un fün glieks an, allens för dat Innehmen vun Konstantinopel torecht to maken. Mehmed weer besunners vergrellt, vunwegen dat Konstantinopel mit Orhan en Mann upstellen dö, de ok den Throon vun dat Osmaansche Riek innehmen wull. 54 Daage lä Mehmed mit sien Suldaten vör de Stadt, denn full Konstantinopel an’n 29. Mai 1453. Nah dat Utplünnern, so as dat in de Tiet begäng weer, is de Stadt denn de nee Hööftstadt vun dat Riek wurrn. De grode Kark Hagia Sophia is to de Moschee Ayasofia maakt wurrn.

Up den Balkan güng dat nich so fix vöran. 1456 hett Hunyadi to’n tweeden Mal de Angriepers vör Belgrad afslahn. So hett he seker stellt, dat Ungarn för de neegsten 70 Johr free bleben is. Man 1459 hett Mehmed den Peloponnes un den Rest vun Serbien innahmen. 1470 keem dor denn Albanien, un 1475 keem dor de Krim to.

1481 steeg Bayezid II. up den Throon. Ünner sien Staff breet sik dat Riek nich mehr so dull ut. Dor speel ok sien Broder Cem en Rull bi. Toeerst hett de Oorden vun de Johanniters, later de Paapst em as Börg gegen em bruukt. Bayezid is 1512 vun sien Söhn Selim I. afsett wurrn. Dat is antonehmen, dat he em mit Gift an’e Siet maakt hett. Selim güng dorbi, in’n Oosten nee Länner intonehmen. 1514 hett he gegen de Safawiden in Persien wunnen, 1516 gegen Syrien. Amenn hett he noch 1516 un 1517 dat Riek vun de Mamelucken in Ägypten tweislahn. Dor weer dat de Osmanen ehr Opgaav mit wurrn, de hilligen Städer Mekka un Medina to schützen un up de Pilgerwegen dor hen to passen. De Sultan vn dat Osmaansche Riek kreeg nu ok den Titel Kalif un weer dor de Baas mit in de ganze Welt vun den Islam.

 

De Tiet vun Süleyman I. (1520-1566) is de Tiet vun de gröttste Macht vun dat Osmaansche Riek. Süleyman gellt as Fründ vun de Kunst, man he hett ok veel Feldtöög ünnernahmen un hett dor dat Riek bi utbreedt nah Westen, Oosten un Süüdoost.

1521 hett he bloß dree Weken bruukt, dor harr he Belgrad innahmen. Düsse Festung wurr dormals as de stärkste Festung up den ganzen Balkan ankeken. 1522 lann he up Rhodos un nehm de Festung in den Dezember vun düt sülbige Johr in. He harr de Lüde in de Borg uthungern laten bit se keen Knööv mehr harrt hefft. Veer Johr later slöög he de Ungarn in de Slacht bi Mohács. De Ungarn ehr König Ludwig II. is dor bi doot maakt wurrn. Dat osmaansche Heer möss woll eerst mol aftrecken, ehr dat Johr üm weer, man denn geev dat bi de Ungarn en Striet, weer Ludwig as König up den Throon vun Ungarn folgen schull. Ferdinand I. ut Öösterriek un de Ungar Johann Zápolya wullen allebeid König weern. Zápolya söch de Osmanen ehr Hölp. Amenn is de westlich Deel vun Ungarn öösterrieksch wurrn, man Zápolya is in den Freeden vun Großwardein vun de Osmanen as König vun Restungarn unner de Osmanen ehr Flunken ansehn wurrn. Nah Zápolya sien Dood in dat Johr 1540 hett de Hoge Poort den Middeldeel vun dat vörmalig Ungarn besett. Zápolya sien Söhn dröff bloß noch in Sevenbörgen regeern. Man dor bleev he denn doch enigermaten sülvstännig.

Süleyman versöch ok, Malta intonehmen. Man dat hett nich slumpt. De Ridder vn den Oorden vun de Johanniters hefft de Törken afslahn.

1529 trock Süleyman dat eerste Mol na Wien un woll de Stadt innehmen. Man ok dat hett nich slumpt. Dat duur man blooß 19 Daag, denn möss he wedder aftrecken, vunwegen dat de Winter düt Johr so fröh kamen weer. Man Öösterriek möss doch en ganze Tiet lang veel Geld an de Osmanen betahlen. Dree Mol trock he gegen de Safawiden vun Persien. Dor nehm he endgüllig den Oosten vun Lüttasien bi in. Ok an anner Fronten güng dat vöran: 1534 nehm he Mesopotamien mit Bagdad in, in dat sülbige Johr Aserbaidschan, 1540 Delen vun Dalmatien un 1547 grode Delen vun den Jemen.

1566 güng dat wedder nah Wien to. De Hööftstadt vun Öösterriek scholl innahmen weern. Man de Osmanen weern noch nich ankamen, dor sturv Süleyman. Up sien Dodenbedd hett he sien Generals den Befehl geven, se schullen sik oorntlich torüchtrecken un dor för sorgen, dat sien Nahfolger utkeken weern konn.

Süleyman hett sik ok mehr mit de Mächt vun Europa inlaten, as sien Vörgängers. 1536 hett he de „Kaptulatschoon“ mit Frankriek afslaten. Dat weer en Verdrag, wo en free Hannel mit afmaakt wurrn is un Frankriek verklaart hett, dat weer dor mit inverstahn, dat sien Ünnerdanen, de up den Bodden vun dat Osmaansche Riek leven döen, ünner osmaansch Recht stünnen.

In de Seeslacht vun Lepanto an’n 7. Oktober 1571 hefft de christlichen Grootmächt to’n eersten Mol gegen de Osmanen wunnen. Spanien stünn dor an de Spitz bi. Nun weer de Macht in de Middellannsche See nee updeelt: De Osmanen mössen sik mit de Macht in den ööstlichen Deel tofreden geven, man den Westen vun düsse See delen de Flotten vun Spanien, vun de Maltersers un vun de verscheden Länner in Italien ünner sik up. 1683 versöch de Hoge Poort noch eenmol, Wien intonehmen. Dat harr ja al in de Osmanen ehr grode Tiet 150 Johr vörher nich slumpt, man nu güng dat ganz in’e Bux. Kara Mustafa streed gegen den poolschen König Jan III. Sobieski un güng dor bi ünner. Dormols dreih sik de Saak un vun dor af an mössen de Törken jummers mehr torüch wieken. Een Johr later rööp de Paapst de Hillig Allianz tohopen. Dor weern Habsborg, Venedig un Polen bi un grepen dat Osmaansche Riek an verscheden Fronten an.

Dorbi geev dat för de Osmanen en ganze Reeg vun Nedderlagen: Bi Slankamen (1691), in de Slacht bi Mohács (1687) un bi Senta (1697) verloren de Osmanen de Herrschup öber Ungarn, Dalmatien, Podolien un öber den Peloponnes. Amenn mössen se den Freden vun Karlowitz ünnerschrieben.

En nee Fiend düker an de Noordgrenz up: Dat weer Russland. De Russen ehr Zar Peter de Grote harr seggt, he wull partout en Togang to de Swarte See hebben. Dat slump em, as he 1695 nah Asow henkeem.

Vunwegen dat de Laag na buten hen swaarer wurr, geev dat nu ok Problemen na binnen hen. 1687 hefft se Mehmed IV. afsett. 1703 hefft bi de blodige „Saak vun Edirne“ upsternaatsche Suldaten den Scheichülislam Feyzullah Effendi an’e Siet maakt un den Sultan Mustafa II. afsett.

Dat Riek möss nu jummers mehr torüch wieken. Man liekers weer dat noch stark. As de Russen in den Krieg gegen Karl XII. siene Sweden steken, hett den Sultan sien Armee en russisch Heer an den Pruth inslaten. Bi dat Verhannel keem denn rut, dat Peter de Grote Asow an de Osmanen afgeven möss.

In de Walachei in Rumänien hefft de Osmanen mit Hölp vun Greken ut dat Phanar-Kwartier in Konstantinopel de Herrschup öbernahmen. Dor bleben se ok bit in dat 19. Johrhunnert. Ok gegen Venedig güng dat wedder goot un 1715 kreeg dat Riek den Peloponnes wedder in’e Hannen.

Vunwegen dat de Krimtataren bi jem ehr Rövereen ok nah de Ukraine henkeemen, füng Russland 1736 en Krieg gegen dat Osmaansche Riek an. Dor harr Russland en Bund mit Öösterriek üm slaten. De Russen marscheern up de Krim in. Ünner Burkhard Christoph von Münnich slöög en russisch Armee de Törken bi Otschakow un Stawutschany un nehm de wichtige Festung Chotin in. De Öösterriekers verlaren gegen de Törken un mössen in den Freden vun Belgrad Nordserbien un de lüttje Walachei an de Osmanen torüchgeven. Russland nehm wedder Asow in. Bi düssen Krieg speel dat en Rull, dat de Osmanen ehre Artillerie mit Hölp vun Raatslüde ut Frankriek wedder up Schick bröcht harrn. Na düssen Krieg, de an un for sik nich veel ännert harr an de Laag, geev dat eerst mol en tämlich langen Freden.

In den russisch-osmaanschen Krieg vun 1768 - 1774 möss dat osmaansche Riek endgüllig insehn, dat dat keen Grootmacht mehr weer. 1770 bröch Russland sien Flott vun de Oostsee nah de Middellannsche See un neih de Törken ehr Flott, de bi Cesme liggen dö, ganz in’n Dutt. In den Freden vun Kücük Kaynarca mössen de Osmanen dat Krim-Khanat unafhängig weern laten, man dat duur nich mehr lang, denn weer dat en russisch Provinz. Ok Delen vun den Noordkaukasus güngen an Russland un de Bukowina füll an Öösterriek-Ungarn.

Beide Sieten versöchen, fudder to kamen. De Zarsche Katharina II. stell ehr „Greeksch Projekt“ up’e Been. Dor schull dat Riek vun Byzanz as en russisch Vasall wedder upleven un de annern Delen vun dat Osmaansche Riek schullen updeelt weern mank Öösterriek-Ungarn, Venedig un Russland. Man de Allieerten weern dor gor nich so scharp up. 1783 hett Russland de Krim innahmen un füng an, dor de Weertschap in Gang to bringen. Dor hefft de Osmanen denn Russland den Krieg verklaart. Toeerst is jem ehr Flott in dat Swarte Meer ok ganz goot togange ween, man 1792 in den Freden vun Jassy möss dat Riek doch wedder Land aftreden, dormank de Kuntreien twuschen den Dnepr-Stroom un den südlichen Bug.

Sultan Selim III. hett ut düsse Nedderlagen lehrt un hett allerhand up’e Been stellt, datt dat in de Verwaltung un bi’t Militär beter lopen dö. An de Janitscharen ehr Siet stell he mit Hölp vun europääsche Raatgevers en nee Truppe, dat weern de „nizam-icedid“. As he de Janitscharen denn in düsse Truppe inboon wull, keem dat to Upstänn un 1807 is he denn afsett wurrn. Denn güng dat oorntlich tokehr. Selim sien Vedder Bayraktar Mustafa marscheer mit sien Truppen nah Konstantinopel un nehm sik vör, Selim wedder to’n Sultan to maken. Man he keem to laat. Selim weer al doot. Se harrn em de Luft afknepen. Man he sett Mustafa IV. af, de mit Hölp vun de Janitscharen up den Throon kamen weer un maak den sien Broder Mahmud II. to’n neen Sultan. Mahmud sett Bayraktar Mustafa nu wedder in as Grootwesir. He nehm sik allerhand Reformen vör, man he versöch, dor nich bi in’n Striet mit de Janitscharen to kamen. Man al in dat neegste Johr geev dat nee Upstänn. Mahmud leet sien Broder an’e Siet maken, dormit de nich wedder up’n Throon keem. De Grootwesir spreng sik in en Pulvermagazin in’e Luft, as he in’e Bredullje kamen weer.

In Ägypten güng dat mit de Osmanen ehr Macht ok fix bargdal. De Statthöller Muhammad Ali Pascha reet de Macht lütt bi lütt an sik. He leet de Mamelucken-Emirs an’e Siet maken. De harrn jummers noch oorntlich wat to seggen harrt. Dat duur nich lang, un mit Hölp vun allerhand Reformen stünn sik Ägypten in allerhand Hensichten beter, as dat Riek sien Zentrum in Istanbul. Muhammad Ali grünn dat Huus vun de Chediven, dat eerst in de Midden vun dat 20. Johrhunnert ünnergüng. As Sultan Mahmud II. Muhammad Ali Pascha nich ok noch as Statthöller in Syrien insetten wull, hefft ägyptisch Truppen ünner Ibrahim Pascha in dat Johr 1831 Palästina un Syrien innahmen un wunnen bi Homs un Konya twee Slachten gegen de Osmanen. Dor keemen se 1832 bit nah Anatolien. 1838 föhl sik dat Riek stark genug, wedder gegen de Ägypters in Syrien gegenan to gahn. Man an’n 24. Juni 1839 wunnen de ägyptischen Truppen ünner Hafiz Pascha in de Slacht vun Nisibis. Bi düsse Slacht hett de nahmolige düütsche Generalfeldmarschall Helmuth von Moltke as Raatgever vun de osmaansche Armee mitmaakt. Eerst as in dat Johr 1840 Grootbritannien, Russland, Preußen un Öösterriek-Ungaarn ingrepen, möss Muhammad Ali Pascha ut Syrien un Palästina 1841 wedder aftrecken.

En Problem för de Osmanen weer dör dat ganze 19. Johrhunnert hendör, dat de Völker freekamen wullen, de ünner de osmaansche Herrschap stünnen. Toeerst stünnen 1804 de Serben up. Bit 1830 sünd se denn to’n groten Deel sülvstännig wurrn. Ok de Herrschap vun de Phanarioten in de Förstendömer an den Donau-Stroom weer 1826 to Enn.

In de 1820er Johren güng dat ok so richtig los mit de Unafhängigkeitsbewegen in Grekenland. Veel Greken harrn in de Verwaltung vun dat Riek wat to Seggen un de steken nu to’n Deel mit de Upsternaatschen unner en Deek. In den Krieg vun 1826 bleev Mahmud nix över un he möss de Truppen vun Muhammad Ali Pascha to Hölp ropen. Man dat hölp nix un 1830 is Grekenland denn doch unafhängig wurrn.

 

De Medien in Europa hefft dat Osmaansche Riek in düsse Tiet den Ökelnaam „Kranke Mann an’n Bosporus“ geven. Mit de Tiet kunnen de Mächt ut Europa mit dat Riek jummers beter jem ehr Speel drieven. Russland seeg sien Chance,in Europa en Foot in’e Döör to kriegen un wull sik en Togang to’n Middelmeer un ok to’n Balkan sekern. Un ok up de wichtigen Meerengen vun den Bosporus un de Dardanellen harr Russland en Oog smeten. Up den Balkan speel sik Russland up as Schuulmacht vun de orthodoxen Christen. Fröher harr de Zar vergeevs versöcht, Öösterriek un Grootbritannien to besnacken, se schullen man dat Osmaansche Riek ünner sik updelen. England un Frankriek wullen aber nich tolaten, dat Russland sik so utbreden dö. Se stellen sik achter de Osmanen, dormit allens so bleev, as dat weer. Dat weer jem ehr Antwoort up de „Orientaalsche Fraag“ . Dat Osmaansche Riek weer ja to düsse Tiet jümmers noch en unbannig groot Land. Wenn dat tosamenbreken dö, denn weer dor en Machtvakuum vun kamen. För Grootbritannien güng dat ok dorüm, de Wegen nah Indien to kontrulleren un en Enn to maken an Russland sien Versöök, in Asien en grode Rull to spelen (The Great Game)

So kemen jümmers wedder nee Bünnen tostann. In den Krimkrieg (1853-1856) streden England, Frankriek un later ok dat Königriek Piemont-Sardinien up de Siet vun de Osmanen. Düsse Krieg füng an, as de Russen in de Walachei un nah Moldavien inmarscheert weern. In den Freden vun Paris mössen de Russen en Deel vun Bessarabien bi de Münnen vun den Donau-Stroom mit de Kreisen Cahul, Bolgrod un Ismail torüchgeven an dat Förstendom Moldau. Düssen Deel harr Russland 1812 innahmen un dat weer so wat bi de veerde Deel vun Bessarabien. Moldau is denn unner osmaanschen Schuul unafhängig wurrn. All Truppen mössen vun dat Swarte Meer aftrucken weern (Entmilitarisierung) un de Mächt läen fast, dat nümms de Unafhängigkeit vun dat Osmaansche Riek angriepen dröff.

In düsse Johren güng ene ne’e Tied mit Reformen los (1838-1876). De sünd verbunnen mit de Naams vun de Grootwesiren Mustafa Reşid Pascha un later Ali Pascha un Fuad Pascha. Wat se in Gang bröcht hefft, is unner den Naam "Tanzimat-ı Hayrire" bekannt wurrn. Dat hett sik allens afspeelt in de Tied, wo Abdülmecid un Abdülaziz regeert hefft. Dormols sünd de Nichmuslimen mit de Muslimen liek stellt wurrn in dat Riek. Dat System vun Stüern is nee torecht maakt wurrn un en allgemeene Deenstplicht in de Armee is ok inricht’ wurrn. In de Johrteinten dorna sünd ok de Stüerpachten afschafft wurrn. Vunwegen dat de Finanzen vun den Staat in’e Merse weern, möss an’n 13. April 1876 de Staatsbankrott verklaart weern.

De wichtigsten Anstalten to de Reformen, de maakt wurrn sünd, hefft dat "hatt-i sherif (imperialen Befehl) vun Gülhane" (1839), dat "hatt-i hümayun" (1856), un de Verfaten vun 1876 in Gang bröcht. Dor is lütt bi lütt in dörsett’ wurrn, dat all Inwahners unafhängig vun ehre Religion liek veel gellen döen. De Grootmächt harrn düsse Reformen verlangt. Man nu keem dat –ok vunwegen dat de Industrie so wiet achter de annern Länner achterher weer- to jummers mehr Problemen mit de Weertschop. In de Hannelsverdräge mit den afsunnerlichen Naam „Kapitulatschonen“, dor weer in afmaakt, dat dat Osmaansche Riek sien Markt för Europäers open maken möss. De Zise up dat Inföhren vun Waren up den osmaanschen Markt weer billiger, as de Zise up de Utföhr. Dat osmaansche Handwark konn ok nich mitholen in’n Striet mit de annern Länner un so hett dat Osmaansche Riek amenne sünnerlich Rohstoffen billig utföhrt un Waren ut Europa düer inföhrn mösst. Mitdes hett de Balkankrise keen Enne funnen. Na den Serbisch-Osmaanschen Krieg 1876 is in Istanbul en internatschonale Konferenz tohopentreden un hett över den Balkan siene Tokumst verhannelt. De Sultan Abdülhamid II. weer midderwielen in en Greep na den Staat an de Macht kamen. He woll bewiesen, dat he praat stünn för noch mehr Reformen un hett en Verfaten ankünnigt, wo en Parlament in vörsehn weer. Bi de Vörlage hett de Grootwesir Midhat Pascha ene sunnerliche Rull speelt.

 

Rutkamen is bi düsse Konferenz, dat de Mächt för twee Provinzen in Bulgarien un ok för Bosnien-Herzegowina Sülvstännigkeit anstreven döen. As de Hogen Porten dat aflehnt hett, verklaar Russland den Krieg. Edirne is besett wurrn un de russ’schen Truppen rücken na Istanbul vör. Nu weern de annern Mächte bange, dat dat gor nich na ehre Mutzen gahn dö. Dor hefft se gau den Berliner Kongress tohopenropen. Dor steek sunnerlich Bismarck achter. Hier hefft nu Serbien un Montenegro ehre Unafhängigkeit kregen. De Walachei un Moldau hefft sik tosamenslaten to den sülvstännigen Staat Rumänien. In de Binnenpolitik hett Abdülhamid II. siene Reformen wedder torüchnahmen. Midhat Pascha is afsett un dat Parlament is uplööst wurrn. In Abdülhamid siene Tied sünd de Lüde utkunkeluurt wurrn, Recht un Maat weern in siene Herrschop verloren gahn. De eersten Pogromen an Armeniers sünd utöövt wurrn. As Sultan hett he sotoseggen alleen regeert. Wat de Penunzen angeiht, is de Hoge Porten nu heel un deel afhängig wurrn vun de Grootmächt ut Europa. Dat Kapitaal ut Europa konn na den Staatsbankrott massig na dat Riek rinfleten. Europa harr Vermaak an de Rohstoffen in’n Irak, man ok an Grootprojekten, as de Bagdadbahn. Dorbi hett dat Düütsche Riek den Toslag kregen. Tominnst vun den Berliner Kongress af an weer dat Düütsche Riek en goden Partner för dat Osmaansche Riek wurrn.

An’n Anfang vun dat 20. Johrhunnert sünd wedder de Kräft vun de binnere Oppositschoon wat stärker wurrn. Sünnerlich de Jungtörken sünd upkamen. Düsse Bewegen güng ut vun Saloniki in dat hüdige Grekenland. 1908 möss de Verfaten wedder in Kraft sett weern, vunwegen dat de Truppen vun de Upsternaatschen de Regeern so tosett harrn.

In dat Dör’anner hett Bulgarien, tohopen mit Oost-Rumelien en unafhängigen Staat grünnt. Bosnien un de Herzegowina sünd nu endgüllig vun Öösterriek-Ungarn dalslaken wurrn. Dat harr an un for sik al vun 1878 af an to Öösterriek-Ungarn höört un weer bloß noch „den Naam na“ Deel vun dat Osmaansche Riek. Düssen Verlust vun unbannig grote Landstreken hefft de Reaktschonären nun de Jungtörken in’e Schoh schaven. 1909 versöchen se en Greep na’n Staat. Man de hett nich slumpt un dor is Mehmed V. (Mehmed Reşat) an de Stäe vun Abdülhamid treden. Vun dor af an dröff de Sultan in’n Groten un ganzen bloß man noch repräsenteern. De Regeern is vun’n Grootwesir insett’ wurrn. Düsse Grootwesir stünn unner sunnerlich Inwarken vun de Jungtörken. De Verfaten is ännert wurrn un nu geev dat wedder en parlamentaarsch System.

De Jungtörken harrn dat up en Reformkurs afsehn. Man vunwegen de Maleschen in de Butenpolitik weer dat bloß swaar um to setten. Denn höör to ehre Politik as en Deel ok de törksche Natschonalismus to. Dat scholl Folgen hebben. In de araabschen Provinzen vun dat Riek is de Törksche Sprake as Amtssprake insett wurrn. In de Kriegen, de vor de Döör stunnen, hett de Regeern in düsse Kuntreien denn nich Stütt un nich Stöhn kregen. In dat Johrteint, wo de Jungtörken an’e Macht weern, geev dat ene ganze Rege vun dannige Kriegen. Toeerst güng 1911 Tripolis an Italien verloren. In’n Eersten Balkankrieg hefft Albanien, Bulgarien, Serbien, Grekenland un Montenegro 1912 den Balkanbund gegen dat Osmaansche Riek slaten. Dor sünd meist all Länner in Europa för de Osmanen verloren gahn, mit de Stadt Edirne dor mit bi. As Bulgarien den Krieg verloren hett, sünd de Grenzen twuschen Bulgarien un dat Riek so fastleggt wurrn, as se hüdigendags noch gellen doot.

 

De Eersten Weltkrieg günd 1914 los. Dat Osmaansche Riek versöch eerst Mol, sik in en „Neutralität unner Wapen“ ut den Striet rut to holen. Veel Lüde hefft dat begrepen, dat dat in en Krieg nödig weer, sik an ene Grootmacht an to lehnen. Enver Pascha hett sik dor achter klemmt, dat nu en Bund mit dat Düütsche Kaiserriek un mit Öösterriek-Ungarn slaten wurrn is. In’t Kabinett weer düsse Bund avers ümstreden.

An’n 24. April 1915 hett de Osmaansche Regeern sorför sorgt, dat armeensche Zivilisten in Istanbul in Haft nahmen un na den Oosten vun dat Riek versleppt wurrn sünd. Amenne is bi ehre anti-armeensche Politik bi rutkamen, dat twuschen 600.000 un 1,5 Mio. Armeniers an’e Kant bröcht wurrn sünd. Dör de Deportatschonen sünd bi twee Drüddel vun all Armeniers, de in dat Riek leevt harrn, ümkamen (Kiek ok bi: Völkermoord an de Armeniers).

Dat Osmaansche Riek is in den Krieg heel un deel unnergahn. In Arabien weern de Osmanen nich imstanne, gegen de Briten ehre Strietmacht wat gegenan to setten. Al 1916 hett de Emir vun Mekka de osmaansche Herrschop afschüddelt. He hett sik sülms to’n König vun Arabien utropen. Amenne hefft de Mächt em gellen laten as König vun den Hedschas. De annern Delen vun dat Riek sünd updeelt wurrn na dat „Sykes-Picot-Afkamen“. En Deel vun Palästina is 1917 in de Balfour-Deklaratschoon to de „natschonale Heimstäe“ vun de Joden verklaart wurrn. Vunwegen de Oktoberrevolutschoon is Russland mit den Freden vun Brest-Litovsk ut den Krieg utscheedt. Man de Siegermächt hefft in’n November 1918 en groten Deel vun dat vörmolige Osmaansche Riek innahmen. De Jungtörken ehr Triumvirat Kemal Pascha, Talat Pascha un Enver Pascha sünd rutsmeten wurrn un utbüxt. In datsülvige Johr is Mehmed V. storven un sien Broder Mehmed VI. (Mehmed Vahideddin) rück an siene Stäe. Man de weer ganz in de Siegermächte ehre Hand. As dat Sultanat afschafft wurrn is, hett he Istanbul 1922 verlaten.

 

Gegen de Besetters hett sik Wedderstand röögt. En sünnerlich grote Rull hett dor de General Mustafa Kemal Pascha bi speelt. He hett later vun dat Parlament den Binaam „Atatürk“ („De Törken ehr Vadder“) kregen. Dat duer nich lang, denn hett sien Bewegen (de „Kemalisten“) in de törkschen Landstreken, de nich in de Fienden ehre Hannen weern, en Aart vun Gegenregeern stellt.

Bi de Wahlen in’n Dezember 1920 hefft de Kemalisten en Mehrheit vun twee Drüddel up sik vereenigen konnt. De Regeern is denn na Angora (hüde: Ankara umtrocken. In April 1920 hett sik dor de „Grote Törksche Natschonalversammlung“ tohopen sett. De nee Regeern hett sik goot verdragen mit Russland, wat midderwielen bolschewistisch weer. Frankriek, wat de Macht in’t süüdliche Zentral- Anatolien harr, hett de nee Regeern foorts gellen laten.

As de Hoge Porten 1920 den „Verdrag vun Sèvres“ unnertekent hett, wo in stünn, dat de Törken ehr Staat nich sülvstännig ween scholl, dor hett Ankara dor nich bi mitmaakt. Törkschen Krieg um de Freeheit. Bi düsse Gelegenheit sünd toeerst mol de greekschen Truppen verdreven wurrn, de al in dat Land inmarscheert weern. Later sünd denn ok noch de greekschen Zivilisten, de al siet dusenden vun Johren in Lüttasien tohuse weern, to’n gröttsten Deel verdreven wurrn in de so nömmte „Katastrophe vun Lüttasien“, sünnerlich ut Smyrna (vun dor af an up Törksch „Izmir“). De Kemalisten ehre Siegen hefft gau dor för sorgt, dat de Regeern vun Sultan Mehmed VI. gor nix mehr gellen dö. Bi de Verhanneln um den Verdrag vun Lausanne in dat Johr 1923 weer denn ok al en Delegatschoon vun Kemalisten ut Ankara dor mit bi. An’n 23. Oktober 1923 is Ankara to de nee Hööftstadt verklaart wurrn un an’n 29. Oktober is denn offiziell de Republiek utropen wurrn. Mustafa Kemal Pascha is Staatspräsident wurrn un Ismet Pascha Ministerpräsident. Ismet Pascha hett later vunwegen sien Sieg bi Inönü den Binaam „Inönü“ kregen. Mehmed VI. möss as lesten Sultan ut dat Huus Osman mit all siene Verwandten dat Land för jümmers verlaten. Dat Osmaansche Riek geev dat nu nich mehr.

• Suraiya Faroqhi: Geschichte des Osmanischen Reiches. C. H. Beck, München 2003, ISBN 3-406-46021-6
• David Fromkin: „A Peace To End All Peace“. The fall of the Ottoman Empire and the creation of the modern middle east. Phoenix Press, London 2000, ISBN 1-84212-043-3
• Bodo Guthmüller, Wilhelm Kühlmann (Hrsg.): Europa und die Türken in der Renaissance. Niemeyer, Tübingen 2000, ISBN 3-484-36554-4
• Halil Inalcik: The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600. Phoenix Press, London 2003, ISBN 1-84212-442-0
• Nicolae Jorga: Geschichte des Osmanischen Reiches. Eichborn Verlag, Frankfort/M. 1990, ISBN 3-8218-5026-4 (5 Bd., Repr. vun de Utgaav Gotha 1913)
• Klaus Kreiser: Der osmanische Staat 1300-1922. Oldenbourg, München 2001, ISBN 3-486-53711-3
• Patrick B. Kinross: The Ottoman Empire. Folio Society, London 2003 (aktuell, engelsch Utgaav)
• Maurus Reinkowski: Das Osmanische Reich – ein antikoloniales Imperium?. In: Zeithistorische Forschungen/Studies in Contemporary History, 3. Jg. 2006, Heft 1 (Volltext)

Up Platt is nix öber dat Osmaansch Riek rutkamen.

  Osmaansch Riek. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Borns in’n törkschen Staatsarchiv
• DAS OSMANISCHE REICH 1. Deel (düütsch)
• DAS OSMANISCHE REICH 2. Deel (düütsch)
• Osmaansch Riek (düütsch)
• De eerste Verfaten vun de Törkie vun 1876 KANUN-I ESASI
• Homepage vun dat törkisch Staatsarchiv mit veel Dokumenten in’t Original un in latiensche Ümschrift