Heerlekheid

Ne heerlekheid is nen bestuursvorm den veurkwaamp in et feodalisme (leenstelsel) van de middeleeuwn.

Den centralen persoon van de heerlekheid was den eigenaar van dee rechten: den heer, vri-jheer of arfheer (of vrouwe, vri-jvrouwe of arfvrouwe). Et Latiense woord veur heer, dominus, wierd ok wal broekt. Den heer trad op as leenman van nen hogeren heer. Dizzen hogeren heer kon ne hoogn edelkaerl waen, den zelf weer as leenman optrad namens nen könning of keizer.

Völle heerlekheden waren in handen van den adel. Ok regenten schaften heerlekheden an, um zich n quasi adellek anzeen an te metten. Zi-j voogden dan mangs de name van dee heerlekheid an eure achtername too, zoas Deutz van Assendelft, Six van Oterleek, enzowieter. Doarnoast waren völle heerlekheden in handen van staeden. De staeden kochten heerlekheden um zeggenskop te kriegen oaver t groandgebeed rundumme den stad, bi-jveurbeeld um te veurkommen dat ne stad geldeleke schaa zol ondervinden van tolheffingen.

Tot et ende van et Ancien Régime (1795) maakten in sommige streken de darpen bestuurlek deel oet van ne heerlekheid. De heerlekheden waren nen uutvleujsel van et leenstelsel, met name et in leen gaeven van den rechtsmacht deur den vorst. Dizzen gaf zien bestuurlek en juridies recht in leen an nen leenman, mangs as belonning an nen kriegs- of poletieken medestaander of vertrouweling van den machthebber. Den heer beschikken dus steeds oaver geheel of n deel van et oaverstiegend könninklek gezag, bi-jveurbeeld as graaf of hartog.

Umdat lenen ontstonden uut kriegsdeenstcontracten tussen nen vazal en zien suzerein (veulal "manschap" eneud), was nen leen steeds persoonsgebonden. Deur den opkomst van beroopslaegers, kwam dit manschap in onbruuk of wörd vervangen deur kriegssbelastingen. Den persoonsgebondenheid van et leen blef evenwal veurtbestoan. Dit had under aandere tot gevolg dat bi-j et oaverlieden van nen leenkaerl et leen in weer trögveel an den leenheer. Den eerstgeboren arfgenoam kon de heerlekheid evenwal beholden, deur ne warkwieze van "leenhulde" te volbringen an et leenhof. Den ni-jen leenkaerl deenden dan nen (symboliesen) som geld an zien leenheer te betalen (het "leenverhef"). Deezelfden verheffings warkwieze deenden ok evolgd te wödden bi-j verkoop van ne heerlekheid.

Als der gene rechtstreeksen ofstammeling was, konden anverwaanten n rechte van noaderskop uutoefenen, wat verkloart woarum heerlekheden eeuwnlenge in eenzelfde familiestam verankerd konden blieven.

Et bezit van ne heerlekheid mag neet verward wodden met et bezit van groand. Et bezit van ne heerlekheid gaf den eigenaar aleen moar bepoalde rechten. Et kon zelfs veurkommen dat den heer gene groandbezit in ziene heerlekheid had. Met 'heerlekheid' wöd dan et gebeed aneduud woar dee rechten betrekking op hadden. Binnen de heerlekheid was den heer erechtigd om lokale ovverheidsdeenoaren en gezagsdraegers (zoas nen meier, baljuw of scholt) te beneumen. Met name et beneumen van dizzen ambtenoar (n soort börgemeister, polisiekommissaris en kantonrechter in éen persoon veraenigd) gold as n belangriek recht, angezeen dit inkumste (uut rechtsplaeging en bootes) met zich metbracht. Op zich had den heer et recht zelf as meier of scholt op te traeden, moar veulal leet den heer zich verteggenwoordigen deur nen deur um beneumden scholt. Deur de kontroale oaver et scholtsambt en de lokale rechtsproak, kon den heer zich in 'ziene' heerlekheid as nen kleinen machthebber gedraegen. Der bestonden wal n hoop beparkingen. Veulal beschiken den heer alleneg oaver de laegere of middele rechtsgebeedn. De zwoare geldbooten en liefstraffen veelen under de hoge rechtsgebeedn dee deur grafeleke of hartogeleke ambtenoaren wodden woarenommen (heufdscholt, heufdmeier, drossaard, amman). Boavendeen deenden den heer zich steeds te gedraegen noar et plaatseleke geweunterecht.

An ne heerlekheid waarn geldeleke en zakeleke rechten verbonden, waarbij den heer recht had op ne belasting of heffing:

• Onreurende belastingen: An vri-jwal iederen heerlekheid was der nen cijnshof verbonden, woaraan alle cijnsplichtigen (d.w.z. den vruchtgebruker van n groandstuk binnen de heerlekheid) ne belasting most ofdraegen in verholding van de oppervlaakte van et groandstuk. Dit cijnsgeld is te vergelieken met de unreurendegoodbelasting van noe. Umdat et bedrag van den cijns neet inflatie-ebonden was, wodden zi-j deur de tieden hen zowat verwoarloosboar.
• Pachtgelden: De belangriekste inkomstenbronne van ne heerlekheid was misschien wal et pachtgeld van groandstukken dee-t as laandbouwberiek deel uutmaken van de heerlekheid.
• Transactietaksen: Bi-j den verkoop van nen groandstuk binnen de heerlekheid had den heer recht op ne transactietaks (orde van greutte: 5 % op den verkoopsom). In sommige straeken neumden zi-j dit recht, de pontpenningen.
• Heffing op noaloatenskoppen: Veulal beschikken den heer oaver et zogeneumde "recht van den doden haand". Dit is ne belasting op de noalaotenskop van de leu, mangsmoal 5% van de verkoopweerde van et onreurend good. Mangs had den heer ok et recht um et beste stuk uut de persoonleke bezittingen te kezen. Ofhankelek van de straeke neumden zi-j dit recht "beste kateil" of "beste heufd" (mooiste beest uut den veestoapel), "hoogstool" (d.w.z. et mooiste meubel uut den inboodel), enz. Mangsmoal was doar ok ne bi-jzundere heffing veurzeen op de noaloatenskoap van vrömde leu, inwiekelingen en bastaarden.
• Tolgelden: an de grenze van heel wat heerlekheden mocht tol wodden ehaeven, as n soort waegentol, moar ok as belasting van den deurvoer van aparte groandstoffen (zalt bi-jveurbeeld) en deurgang van personen.
• Banrechten: de leu woaren verplicht gebruuk te maken van bepoalde waegen, bruggen dee bi-j de uutboating van de heerlekheid beheurden. Een kenmarkend veurbeeld is ne banmölle: de boern waren verplicht zich bi-j dizze mölle (water- of windmölle) an te beden om eur groan te loaten moalen, uutereerd mit ne bepoalde vergoding an den heer (of in ziene plaatse, an den pachter van de mölle).
• Vorsteleke rechten: windrecht, visrecht, marktrecht waren vorsteleke veurrechten, doch dee mangsmoal in leen wödden egaeven an nen vazal. Dizzen blef zi-j tradisioneel dan ok uutboaten.

In sommige heerlekheden waren der in duustere tieden ok zekere veurrechten opgeslorpt dee eigenlek an de karke toobeheurden. Zo kon nen heer oaver et collatierecht beschikken of kon n tiende n feodaal good ewodden waen. Ok had den heer soms insproak bi-j de beneuming van nen priester, bi-jveurbeeld umdat de parochiekarke ziene eigen karke was (d.w.z. ooit op-gericht deur nen veurmoalig bezitter van dee heerlekheid). Al tiedens de Hoge Middeleeuwn gaf dit anleiding tot genöäl met de karkeleke oaverheid (wederrechteleke inbezitnemming). Ok as gevolg van de Reformatie leidden de bemeujenis van nen heer bi-j de keuze van nen predikant tot haevige spanningen tussen um en ziene underdoanen, met name in plaetse woar den heer n ander geleuf was too-edoan as de meerderheid van de karkgangers.

Deur et geleidelek wegvallen van de oorlogsverplichtingen dee an nen leen verbonden waren, wierd et bezit van ne heerlekheid vanof de 16de-17de eeuwe meer en meer n Geldelek hulpmiddel en tegeliekertied ok ne bronne van anzeen. An ne heerlekheid waren veulal uutgestrekte pachtvelden en mangs ok nen burcht of kasteel verbonden. Doardeur was ne heerlekheid (as butenstaeds verblief) ne antrekkeleke investering veur succesvolle koopleu en leden van et stadspatriciaat. Met den ankoop konden zi-j zich tegeliekertied veurdoan as edelleu.

In de Zudeleke Nederlanden wierd de geldeleke eigenskop van ne heerlekheid nog benoadrukt deur et Könninklek Edict (deur ne laandsoverheid of-ekundigd besluut) van 8 mei 1664. Nen adelleken titel wierd vanof dan alleneg verleend op veurweerde van n minimum bedrag an inkomsten te behalen uut leengooderen:

• veur ne baronie: 6000 gulden;
• veur ne groafschap of markizaat: 12.000 gulden;
• veur n hertogdom of n prinsendomme: 24.000 gulden.

In dizze tied ontsteet dan ok ne ni-je sociale orde, dee egroand was op de riekdom van de titeldraegers, moar ok tot dool had et geldeleke aevenwicht van de veurnaamste heerlekheden te beholden

Met name binnen den adel vormden et bezit van heerlekheden t leeuwendeel van et bezit van ne bepoalde familie. Völle edelleu waren stark angewaezen op et bezit van heerlekheden, dee veur eur nen machtsgroand, inkomstenbronne en maatskoppelek anzeen was. Umdat edelleu euren familiename mangsmoal an ne heerlekheid ontleenden (denk an namen as 'Van Wassenaer'), was de heerlekheid dus ok belangriek veur et anzeen van de familie.

In et gewest Hollaand was noast adelek anzeen et bezit van ne heerlekheid ok ne veurweerde veur anname tot t Ridderskop, n uutslutend adelek veurrecht dat gaecht wodden et plattelaand te vertaegenwoordigen in de Stoaten van Hollaand. Nen zettel in et Ridderskop gaf toogang tot allerlei geldelek antrekkeleke erebaantjes en betrekkingen. Om dizzen reden 'verzamelden' edelleu heerlekheden, zodat ok eure zöns in staat zolden waen zitting te nemmen in et Ridderskop.

De heerlekheden wodden in de Nederlaanden opehaeven noa den Fraansen inval van 1795. Zi-j wodden in Nederlaand af-eskoft deur de Bataafse Stoatsraegeling van 1798. Enkele heerleke rechten as et jachtrecht en visrecht wodden noa de Franse tied hersteld as zakelek recht. Et oavergrote deel van dee rechten, met name de bevoogdheid um plaatseleke bestuurders (met) an te stellen, ging vort met de Belgiese Groandwet van 1830 en met de herzene Nederlandse Groandwet van 1848. De meeste bestuurleke ambten gingen oaver op de gemeente en wodden edoane met de ni-je gemeentewet. Den rechterleken macht wodden vanof dan deur de landeleke oaverheid edoane. Et joar 1923 is formeel et ende van de heerlekheid, umdat in dat joar deur de Jachtwet de leste zakeleke rechten, dee waren onstoan uut et verskiensel 'heerlekheid', ofgeschaft wodden. Leu dee zich noadeen 'heer van...' neumden, deden dat deurgoans berustend op et bezit van n kasteel of havezathe. Good bekaeken waren zi-j echter neet meer as 'kasteeleigenoar' of 'kasteelheer'.

Een persoon met heel völle titels van heerlekheden is Könningin Baetrix. Zi-j is arf- en vri-jvrouwe van Amelaand, Vrouwe van Baarn, Besançon, Borklo, Breevoort, Bütgenbach, Daasburg, Geertruudenbarg, Heiloo, Hoge en Lage Zwaluwe, Klundert, Lechtenvoorde, Loo, Montfort, Noaldwiek, Niervaart, Polanen, Steenbargen, Sint Meertensdiek, Sint Vith, Soest, Ter Eem, Turnhout, Willemstad en Zevenbargen.

• Ambachtsheerlekheid
• Feodalisme
• Grondheerlekheid
• Hoge Heerlekheid
• Landsheerlekheid
• Verhef

• Heerlekheden van Holland Database met gegaevens oaver heerlekheden en eigenaren van heerlekheden.