Lingaz tudësch

Articul per Ladin Gherdëina

L tudësch (Deutsch, pronunzià: [dɔʏtʃ]; gherdëina: tudësch, badiot: todësch, fascian: todesch) ie na rujeneda germanica uzidentela che vën rujeneda dantaldut te l'Europa zentrela. La ie la sëula rujeneda ufiziela de la Germania, de l'Austria y dl Liechtenstein, y una de la rujenedes ufizieles de la Svizra, dl Belje, Luxemburg y de la provinzia de Südtirol tla Talia. L tudësch ti semea a autra rujenedes germaniches uzidenteles sciche l olandesc y l frison y mpue plu dalonc l nglëisc. L ti semea ënghe scialdi a autra rujenedes germaniches sciche l danesc, svedesc o norvegesc.

Tudësch / Todësch / Todesch
Deutsch
Pronunzia	[dɔʏtʃ]
Raion	Europa zentrela
Rujeneda de l'oma	95 milions (2014)[1] Segonda rujeneda: 80–85 milions (2014)[1]
Familia de rujenedes	Indo-Europeich Germanich Germanich uzidentel Tudësch Aut Tudësch / Todësch / Todesch
Formes da dant	Tudësch aut vedl (Althochdeutsch) / Saxon vedl (Sahsisk) Tudësch aut mesan (Mittelhochdeutsch) / Tudësch bas mesan (Mittelniederdeutsch) Tudësch aut nuef (Frühneuhochdeutsch)
Formes standardisedes	Tudësch Standard de la Germania Tudësch Standard de l'Austria Tudësch Standard de la Svizra
Sistem de scritura	Latin (Alfabet tudësch)
Status ufiziel
Rujeneda ufiziela te	6 stac Austria Austria Austria Belje Germania Germania Liechtenstein Liechtenstein Austria Luxemburg Svizra Svizra 1 provinzia  Talia Südtirol Südtirol
Rujeneda de mendranza recunesciuda te	9 stac (mendranza recunesciuda/rujeneda naziunela) Brasil Brasil (9 chemuns) Republica Ceca Republica Ceca Denemarch Denemarch (Syddanmark) Ungaria Ungaria Namibia Namibia Polonia Polonia Romania Romania  Ruscia (Raion Tudësch Naziunel Azovo) Slovachia Slovachia (raionel)
Regulà da	deguna regulazion ufiziela (Ortografia reguleda dal Cunsëi per l'ortografia tudëscia)[2]
Codesc de rujeneda
ISO 639-1	de
ISO 639-2	ger (B) deu (T)
ISO 639-3	Plu sortes: deu – Tudësch gmh – Tudësch aut mesan goh – Tudësch aut vedl bar – Bavaresc
Rujeneda de maiuranza y (co-)ufiziela   Rujeneda de mendranza y (co-)ufiziela   Rujeneda de mendranza a statut/rujeneda culturela   Rujeneda de mendranza nia a statut

L tudësch ie una de la majera rujenedes al mond. L ie la rujeneda de l'oma de zirca 100 milions de persones y la vën rujeneda de ndut da zirca 130 milions de persones. L ie la majera rujeneda de l'oma te l'Union Europea. L vën ënghe scialdi nsenià oradecà, dantaldut te l'Europa (ulache l ie la terza rujeneda plu mpareda do l nglëisc y l franzëus) y ti Stac Unii. La rujeneda ie stata scialdi mpurtanta ti ciamps de la filosofia, teologia, la scienzes y la tecnologia. I paejesc che rejona tudësch ie adum i cuinti al mond ncont de numer de publicazions de nuef libri. N diescejim de duc i libri al mond vën publichei per tudësch.

L tudësch ie na rujeneda pluricentrica y à trëi formes standardisedes: l tudësch de l Deutschland (tlamà Bundesdeutsch), l tudësch de l'Austria (tlamà Österreichisches Standarddeutsch) y chël de la Svizra (tlamà Schweizer Standarddeutsch). Chësta trëi formes se desferenzieia per n valguna paroles, esprescions y datrai nce formes gramaticheles. Les ne ie nia da cunfonder cun i dialec tudësc rujenei te chisc paejes, ma les ie la formes standardisedes de coche l tudësch vën scrit te chisc paejes. Che l da trëi formes standardisedes dl tudësch ie zech che n grum de persones che rejona tudësch ne sa nstësc nia. N tudësch pudës per ejëmpl miné che la parola heuer (ncuei), che ne vën belau nia adurveda tl Deutschland, ie na parola dialetela te l'Austria, ma ntant iel na parola ufiziela tl Österreichisches Standarddeutsch y vën perchël adurveda te documënc ufiziei.