Karl Marx

Karl Heinrich Marx woort gebaore op 5 mei 1818 in Trier in Duutsjlandj, es zoon van Heinrich Marx (1782 - 1838) en Henriette Presburg. Zien awwesj ware oarsjprunkelik joade en sjtamde allebei oet 'n rabbiegesjlach - Heinrich Marx hèt oarsjprunkelik Hirschel Mardochai - mer hae woort Protesjtant naodat hae in 1815 nao Trier verhoesde. 't Waas meujlik veur Heinrich óm in 't Pruusjes es joad zien werk es advokaat te blieve oetoefene. Karl woort groat gebrach in ein gematig liberaal gezin, dat ein zeker mate van welsjtand hej, mèr noats richtig riek waas.

Zien gebaortehoes is saer 5 mei 1968 es 'n museum ingerich, 't Karl Marx-hoes, wo-in ein permanente tentoansjtèlling is gehoesves, gewied aan 't laeve en werk van Karl Marx.

Karl voltoajde in 1835 de hoahesjoal in Trier. Zien scriptie, gesjreve veur zien aafsjtudere, heite "Besjouwing van 'n jongeling veur de keuze van 'n beroop", en is bewaard gebleve. In oktober 1835 góng Marx rechte sjtudere in Bonn. Van dees sjtudie kaom aevel neet väöl terech, ómdat hae ziene meiste tied besjtede aan 't sjtudentelaeve. Nao ein jaor besjloet zien vader Karl dat 't baeter veur häöm zouw zeen óm in Berlien te gaon sjtudere. Óngertösje kroog Karl (aanvankelik in 't geheim) kènnis aan ein maedje, Jenny von Westphalen, wo hae zich mèt verloofde. In Berlien kroog de jónge Karl mee en meë belangsjtèlling veur intellectuele zake, en verruulde hae zien rechtesjtudie veur die van filosofie. Hae verdeepde zich in de ideeje van Immanuel Kant en Johann Gottlieb Fichte, mer hae raakde veural sjterk ónger de invloed van Georg Hegel. De filosofieje van Hegel, gesjtórve in 1831, euverheësjde 't dènke aan de universiteit nao zien doad nog sjterker es wiej hae nog laefde. Ónger zien volgelinge höbbe zich versjillende streuëminge óntwikkeld. Sómmige ware nogal conservatief (de Hegeliaanse filosofie góldj in daen tied es de Pruusjiese sjtaatsfilosofie), mer d'r ware ouch lènkse interpretaties. Aan die lètsgeneumde sjtreuëming, bekènd es de jónk-Hegeliaanse, veulde Marx zich zelf ’t meiste verbónje, net zoa es Bruno Bauer en Arnold Ruge. Dees sjtreuëming is veural kritisch veur wat betruf godsdeens.

Marx besjlut óm neet langer zien sjtudie in Berlien te blieve volge, aangezeen hae verwach dat zien prooefsjrif neet positief zouw waere óntvange door zien reputatie es jónk-Hegeliaan. Marx góng daoróm nao de Universiteit van Jena en behaolde dao in 1841 ziene graod mèt ein proofsjrif euver "'t Versjil tösje de natuurfilosofie van Democritus en die van Epicurus". Nao beëindiging van zien sjtudie verhoesde Marx nao Bonn. Hae hoopde óm dao 'n aansjtèlling es universiteitsdocent te kriege. In 't conservatiewe Bonn kroog hae dit aevel neet gedaon en daoróm besjloot hae mer óm joernalis te waere.

De Rheinische Zeitung (Rienlandjse gezèt) waas ein "radikaal-democratische" gezèt die vanaaf 1 jannewarie 1842 in Kölle woort oetgegaeve. Marx en Bruno Bauer woorte mètwirkersj van dit blaad, en in oktober 1842 woort Marx zelfs hoofredakteur. De gezèt óntwikkelde zich ónger haöm tot ein sjpraekbuus veur jóng koupluuj, bankeers en indusjtriejele. Marx verhoesde nao Kölle. De gezèt woort meë oetgesjpraoke. Terwiel de oplaag aanzeenlik sjteeg, woort de censuur aevel ouch sjtrenger. Op 1 jannewarie 1843 woort de gezèt verbaoje. Marx publiseerde o.a. euver óngerwerpe es persvrieheid, de wette inzake houtdeefsjtal en euver de ermeuj van de wienboere in de Moezelsjtreek.

 

Op 19 juni 1843 trouwde Karl Marx mèt Jenny von Westphalen die hae al vanaaf zien jeug koosj en wo hae zeve jaor verloof waas. 't Huwelik vóndj plaats in Kreuznach, wo ’t paar ènnige maondje bleef wone.

Intösje hej Marx kènnisgemaak mèt 't werk van Ludwig Feuerbach. Veural Feuerbach zien "'t Weze van 't Christendóm" (gepubliseerd in 1841) haet biegedrage tot de óntwikkeling van 't materialistische vertrèkpuntj van Marx.

Marx woort gevraog es redacteur van de Deutsch-Französische Jahrbücher (Duutsj-Franse Jaorbeuk). Hiejveur trok hae nao Paries in de herfs van 1843.

Van dees jaorbeuk zouw mer ein (döbbel) nummer gepubliseerd waere, in februarie 1844. In dit nummer ware tweë artikele van Marx opgenómme: • Kritiek op Hegel zien rechsfilesofie: Inleijing. • 't Vraogsjtök van de Joade (Zur Judenfrage); 'n Besjpraeking van tweë artikele van Bruno Bauer euver 't vraogsjtök van de joade.

Ouch tweë artikele van Friedrich Engels woorte in 't Duutsj-Franse Jaorbook gepubliseerd: • Sjets van 'ne Kritiek op de Poletieke Economie (Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie) • Besjpraeking van Thomas Carlyle zien "Verleje en hede".

Tensjlotte bevat 't Jaorbook ouch nog ein aantal breve van Marx.

De laeveslange samewirking tösje Karl Marx en Friedrich Engels haet in 't Jaorbook veur 't eësj vorm aangenómme. Ze höbbe mekaar in 1842 óntmoet, mer die kènnismaking is mer oppervlakkig gebleve. De "Sjets" haet Marx zien belangsjtèlling in de klassieke poletieke economie aangewakkerd. Marx wirkde tösje april en augustus 1844 aan zien (noats voltoajde) Economisch-filosofische Manuscripte (ouch waal de Pariese Manuskripte geneump). Dees woorte veur de eësjte keër in 1932 gepubliseerd.

Biej zien verblief in Paries maakde Marx kènnis mèt versjeije Franse socialiste. De aktiviteite en publicaties van Marx bleve neet ónopgemerk. De Pruusje regering formuleerde ein aanklach waeges hoagverraod taenge häöm en vroog de Franse regering óm 'm oet te levere.

Begin 1845 vertrok Marx nao Brussel. Hae deeg aafsjtand van zien Duutsj sjtaatsburgersjap. 't Eësjte gezamelik werk van Marx en Engels versjeen in fibberwarie 1845: De Heilige Femielie, 'ne kritiek op Bruno Bauer. In datzelfde jaor begoosjte ze mèt 't sjrieve van De Duutsje Ideologie – 'ne kritiek op Feuerbach, Bruno Bauer en Max Stirner -, mèt daoin opgenómme de beroemde Sjtèllinge euver Feuerbach. 'ne Oetgaever woort hiejveur aanvankelik neet gevónje. De eësjte volledige publikatie dateert oet 1932.

In 1847 versjeen "De ermeuj van de filosofie", 'ne kritiek op "De filosofie van de ermeuj" door Pierre-Joseph Proudhon. Angesj es wat de titel veursjtèlt, is dit veural 'n ekonomische oeteinzètting, wo-in de waardetheorie breidveurig aan de orde kump en de arbeids(ver)deiling en de competitie wirt besjpraoke.

Eindj 1847 woonde Marx de biejeinkóms van de Bóndj van Rechverdiging (later: Bóndj van de Kommeniste) in Londe bie. Engels is ouch aanwezig. Marx en Engels kroge de opdrach óm 'n program te sjrieve. Dees vesjeen op 21 fibberwarie 1848 es 't "Kommunistisch Manifes" mèt es motto: "Proletariërs van alle lenj, verenig uch" De beroemde beginregel van 't Manifest waas: "'n Gedaonte sjpoak in Europa – de gedaonte van kommunisme."

1848 woort "'t Revolutiejaor" geneump. In Frankriek, Nederlandj, Italië en Oasteriek broke opsjtenj oet. Marx góng begin 1848 truk nao Paries. In April góng hae truk nao 't Rienlandj, wo hae in juni – same mèt Engels – veur de Neue Rheinische Zeitung (NRZ - de Nuuj Rienlandjse Gezèt) wirkde.

In mei 1849 versjeen de lètste oetgaaf van de NRZ, in 't road.

Marx woort opnuuj verbanne. Hae góng truk nao Paries, mer vertrok later in 1850 nao Londe.

De res van zien laeve zouwl Marx in Londe blieve wone. Hae lag zich hiej toe op zien economische sjtudies, in de laeszaal van 't Brits Museum. Financieël góng ’t häöm 'ne tied lank sjlech en in mieërt 1850 woort hae mèt zien gezin mèt veer klein kènjer oet zien weuning gezat en woorte al zien bezittinge verbeurd verklaord. Tange 't eindj van de zöstiger jaore woorte zien financiële zörg minder wiej hae door ’t euverlieje van zien moder ein flinke erfenis kroog.

Zien vrouw Jenny haet 'm altied loyaal óngersjteund mèt zien aktiviteite en deeg zelfs ouch de secretariële take veur häöm. Hun huwelikslaeve waas aevel noats vriej van sjpanning. 't Gezin laefde in ermeujige ómsjtendigheje, ouch kaom Marx ziene vrundj Friedrich Engels, es de noad te hoag woort, geregeld te hulp. Drie van zien zeve kènjer is op 'ne jónge laeftied euverleje.

De verhawwing tösje Karl en zien vrouw woort d'r ouch neet baeter op wiej Marx ein boete-echtelik kèndj verwèkde, 'ne zoon genaamd Frederick (1851-1929), biej 't Duutsje deensmaedje Helene Demuth. 't Vadersjap woort door Friedrich Engels vervöld. Hiejmit toande dae zich èns te meë 'ne vrundj wobiej Marx altied weer koosj aankloppe veur hulp. Of Marx werkelik de vader waas van 't kèndj is euveriges altied ómsjtreje gebleve.

Óngertösje versjene:

• 1850: De Klassesjtried in Frankriek – 'n historisch materialistische interpretatie van die gebeurtenisse in 't revolutiejaor.
• 1852: De Achtieënde Brumaire van Lodewiek Napoleon - evenaens 'n óngerzeuk van de periode 1848 pes 1851 in Frankriek.
• 1859: Biedrage aan de kritiek van de poletieke economie (Zur Kritik der Politischen Őkonomie) – 'n veursjtudie veur Das Kapital, mèt 't bekènde veurwoord en die biejbeheuërende aangehaolde inleijing.

Politiek brink Marx 'n aantal jaore in betrekkelikke aafzunjering door. Hiejaan kump pas ein eindj mèt de oprichting van International Working Men’s Association op 28 september 1864 (later bekènd es de Eësjte Internationale).

 

In 1867 versjeen 't eësjte deil van Das Kapital ('t Kapitaal), Marx zien "magnum opus". De opvolgende deile zouwe neet mee tiedes Marx zien laeve versjiene.

Gedoerende de jaore nao 1867 versjene nog ènnige belangrieke werke, woónger in 1871: De Burgeraorlog in Frankriek.

In 1872 woonde Marx 't kongres van de Internationale in Den Haag bie.

Pas in 1970 woort de teks volledig gepubliseerd van 'n sjtök dat Marx in 1875 sjreef nao aanleijing van de sjtichting van de Duutsje Sociaal-Demokratische partie: Kritiek op 't Program van Gotha.

Wiej zien vrouw Jenny op 2 december 1881 sjtórf, waas Marx zelf te krank óm häör begrafenis biej te wone. Friedrich Engels deeg ’t woord biej häör graaf:

"Ich hoof neet euver häör perseuënlikke eigesjappe te praote. Häör vrunj kènne häör en zulle häör noats vergaete. Es d'r oats ein vrouw is gewaes, veur wae 't 't groatste gelök waas, óm angere gelökkig te make, dan waas dat waal dees vrouw." En Engels veulde 't good aan wiej hae op de sjterfdaag van Jenny Marx zei: "De Moor is ouch gesjtórve" ("De Moor" waas eine biejnaam van Marx).

Op 11 jannewarie 1883 is Marx zien dochter Jenny ouch ónverwachs gesjtórve. Deze taengesjlaag haet häöm zoa zjwaor geraak dat hae zelf ouch op 14 mieërt van dat jaor is gesjtórve. Op 17 mieërt woort hae begrave biej 'Highgate', aan de noordkantj van Londe.

Marx haet 'ne groate invlood gehad op sociologe wie Talcott Parsons en, recenter, Manuel Castells.

 

Op de pazjena Karl Marx van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje

• Op www.marxists.org is 'n (greujend) aantal vertaalde werke van Marx en Engels (en van anger marxistische auteurs) besjikbaar. (In 't Nederlands).