Ooszee

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Oeals. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De Ooszee (ouch waal Baltische zee genumpdj, nao 't lat. Mare Balticum of suebische zee nao de historiese sjtam de Suebe in de deilsjtaot Mecklenburg) is ein 413.000 km² grote en toet 459 m deepe binnezee in Europa en guldj es de grootste brak water zee op de aarde. De inhaad van'ne ooszee is ongeveer 20.000 km³. De zee besjtuitj pas vanaaf 't 6e millennium v.Chr. Qua vorm duitj de Ooszee get dinke aan ein grote rivier mit ziejriviere (Finse Golf en Botnische Golf). Oet geologies ongerzeuk is inderdaad gebleke det in 't Pleistoceen hiej ein rivier mot höbbe gelaege: de Eridanos.

De Ooszee deiltj 't Scandinavisch sjiereilandj van 't vaste landj in Noord-, Noordoos- en Midde europa.

Mit de wiezers van'ne klok mitgaondj, grenze devolgende lenj aan dees 'binnezee':

• Zjwede
• Finlandj
• Ruslandj (Sint-Petersburg en omgaeving)
• Eslandj
• Letlandj
• Litouwe
• opnuuj Ruslandj, de (oblast Kaliningrad)
• Pole
• Duitslandj
• Denemarke

Grote havesjtaej direk of indirek aan'ne Ooszee zeen:

• Luleå (neet op'pe kaart mer ligktj in Noord Zjwede)
• Stockholm (Zjwede)
• Karlskrona (neet op'pe kaart mer ligktj in Zuid Zjwede)
• Malmö (Zjwede)
• Trelleborg (neet op'pe kaart mer ligktj tösse Malmö en Karlskrona in Zuid Zjwede)
• Turku (Finlandj)
• Helsinki (Finlandj, aan'ne Finse Golf)
• Kotka (Finlandj, aan'ne Finse Golf)
• Sint-Petersburg
• Tallinn (Eslandj, ouch aan'ne Finse Golf)
• Riga (Letlandj, aan'neGolf van Riga)
• Kaliningrad
• Gdansk (Pole)
• Gdynia (Pole)
• Szczecin (Pole)
• Swinoujscie (Polen)
• Rostock (Duitslandj)
• Schwerin (Duitslandj)
• Lübeck (Duitslandj)
• Kiel (Duitslandj)

De Ooszee is riek aan eilenj, Eilandjgroepe en -ketes en bewoondje en onbewoonde eilendjes. Exakte aantale waere neet genumpdj mer 't zeen d'r heel väöl.

Groter eilenj in'ne Ooszee zeen Gotlandj en Ölandj (Zjweeds), Ålandj (Fins), Dagö en Ösel (Ests), Wolin (Pools), Usedom (Duits/Pools), Rügen, Hiddensee und Fehmarn (Duits) en de ontelbare Deense eilenj zo wie biejveurbeeldj Seeland, Bornholm, Fünen, Lolland, Falster en Langeland.

De grootste Deense eilenj Seeland en Fünen deile de Ooszee van 't Kattegaat. Op Seeland ligktj de Deense hoofsjtad Kopenhage (København). Seeland is 't grotste eilandj van 't Deens keuninkriek (oetgezonjerd 't aan Denemarke gekoppeldje Greunlandj) en intösse door ein brögk en eine tunnel mit Zjwede en door eine treintunnel en ein brögk mit 't derdgrotste Deense eilandj Fünen verbonje.

De Deense eilenj zeen väöl dichter bevolktj es 't sjiereilandj Jutlandj. De meiste eilendjes ligke in'ne Deense zuidzee. Dao zeen de groter eilendjes wie Falster, Møn, Langeland, Ærø en Alsen te vinje. Verder nao 't ooste ligktj den nog 't eilandj Bornholm.

Toet de kleinste bewoondje eilendjes beheure de Osse-eilenj in'ne Flensburger boch. Ze ligke aan'ne Duits-Deense grens.

Biej Duitslandj heure de grote Ooszee-eilenj Fehmarn, Rügen en Usedom, ouch veur ein gedeilte Pools.

Fehmarn ligktj veur 't sjiereilandj Wagrien in'ne Lübecker baai en is mit 't vaste landj verbonje via de Fehmarnsundbrögk.

Rügen, 't grootste Duitse eilandj, is mit de Rügendam en de Rügenbrögk bie Stralsund mit 't vastelandj verbonje.

Usedom, wovan 't oostelik deil biej Pole heurtj besjtuitj veur ein groot deil oet baaie en sjiereilenj op 't eilandj zeen ouch väöl binnemaerkes.

Eslandjs grootste eilandj, en daomit ouch 't grootste eilandj in 't Balticum is Saaremaa (Ösel). 't volgendje grote eilandj is Hiiumaa (Dagö). Daonaeve is d'r ouch nog 't eilandj Kihnu.

't aantal Finse eilenj weurdj mit ongeveer 80.000 aanegaeven. In det aantal zeen de 6500 eilendjes van Åland ouch mitgeraekendj. Daomit zeen de meiste eilendjes in'ne Ooszee Fins grondjgebied.

De vesting Suomenlinna ligktj op'pe eilenj veur Helsinki, 't Sjtuitj op'pe lies van waerelderfgood van Unesco.

Tösse Zjwede en Finlandj ligktj de biej Finlandj beheurendje, mer mit autonoom rechte Zjweedssjpraekendje, eilandjgroep Ålandj, die wie hiejbaove al gezag oet 6500 eilendjes besjtuitj, maar wovan d'r maar 65 zeen bewoondj, d'r wone in totaal ongeveer 26.500 miense (Enj 2004).

Pole deiltj Usedom mit Duitslandj. Helemaol biej Pole heurtj 't eilandj Wolin. Daonaeve zeen d'r nog ein heel deil klein eilendjes veur Szczecin.

Ruslandj bezitj mit Kotlin veur Sint Petersburg ein histories belangriek eilandj. 't is baeter bekindj in'ne gesjiedenis es Kronstadt de gelieknamige sjtad en vesting.

't Grootste eilandj van Zjwede is Gotlandj. Hiej weurdj de eige taal, 't Gotnisch, gesjpraoke. Belangriek veur Zjwede is ouch 't anger groot eilandj Öland. Ouch veur de Zjweedse kus ligke doezendje klein eilendjes die ouch deils bewoond zeen.

De hoofsjtad von Gotlandj, Visby, sjtuitj ouch op'pe lies van waerelderfgood van Unesco.

't zuidelik deil van'ne Ooszee ligktj in'ne gematigdje klimaatzone, die bie Denemarke oetgesjpraoke maritiem trekskes haetj, nao 't ooste kumps se langzaam in een landjklimaat. 't Noordelik deil, veural in'ne Botniese Golf, dao haers ein poolklimaat. Omdet de Ooszee neet beïnvloedj weurdj door de werme golfsjtruim, en 't oppervlak redelik klein is, de toeveur van zeut water door de väöle riviere groot is, is 't zoutgehalte van de Ooszee heel leeg. Det leeg zoutgehalte is ouch de raeje det de Ooszee 's wintjers sjnel dichvruus. Daodoor werktj de ooszee nao eine sjtrenge wintjer es kaajreservoir. Men kan daorom bienao sjpraeke van ein Ooszeeklimaat. Havesjtaej wiej Oulu in Finlandj telle soms zes iesmaondje. Iessjotse kinne in kaaj wintjers zo groot waere det ze d'r op kins sjtaon. Dao zeen mer ein paar eilendjes wie Bornholm die profitere van ein ongeweun mild microklimaat.

De Ooszeeregio wermdj baovegemiddeldj op: In'ne letste eeuw waerdje 't aan'ne ooszee 0,85 grade wermer, waereldweit bedroog de sjtijging "maar" 0,75 grade. Sins 1990 is de lochtemperatuur gemiddeldj ongeveer 1 graad wermer es de decenia d'rveur. Veur 't enj van'ne 21e eeuw kan de lochtemperatuur in die regio tösse drie en zes grade sjtijge. ^[1]

Volges Finse zoöloog Marko Reinikainen waere väöl saorte laeve in'ne Ooszee mit oetsjterve bedreigdj. D'r zoew sjteeds minder vers oceaanwater de Ooszee insjtruime. 't Kattegaat, de sjmale toegangk toet de Ooszee, weurdj sjteeds ondeper doordet de baom dao sjtijgtj. Door deze natuurlikke drempel gedije in'ne Ooszee sjteeds meer blauw en greun alge. De alge versjtikke anger saorte laeve in'ne zee wo-onger de kabeljauw, dae inmiddels zeldzaam is gewore. Marko Reinikainen zaetj det grote gedeiltes van'ne Ooszee ecologisch dood zeen.^[2]

De duitse, Ingelse en Hollandse Wikipedia zeen es bron gebroektj

• Encyclopedie van'ne Baltische historie(in 't Ingels)