Өзен

Өзен — өзінің табиғи арнасымен ағып жататын ағынды су^[1] немесе ағып жатқан тұщы судың табиғи жолы.

Өзен басқа бір өзенге, көлге, теңізге, мұхитқа немесе үлкен су қоймасына барып құяды. Өзен жаңбыр суынан, еріген қар мен мұздықтардан, қайнар бұлақтардан немесе арнасынан тасыған көл суларынан нәр алады. Көптеген өзендер қыраттар мен таулардан басталады. Бірақ, төмен қарай ағып келе жатқанда оған өзгеде жылғалар, өзен-бұлақтар мен су көздері қосылады. Елді мекендердің басым бөлігі өзен жағаларында орналасады. Өзендер, сондай-ақ, ауыл шаруашылығына да қолайлы. Өйткені, өзен аңғарлары мен жазықтарының топырағы өте құнарлы болады.

• Арна - өзен суы ағып жатқан ойпат.
• Қайнар көзі - өзеннің бастауы. Бұл бұлақ, еріген мұздық, кез келген басқа су қоймасы немесе екі ағынның қосылуы болуы мүмкін.
• Өзен сағасы - өзеннің аяқталатын жері, ол теңізге, мұхитқа немесе басқа су ағынына құяды.
• Өзен жүйесі тек өзеннің өзі емес, оның салалары да болып табылады.
• Өзен бассейні - барлық су жиналатын белгілі бір аумақ. Барлық бассейндер су айрықтарымен бөлінген, олардың рөлін биіктік атқарады.^[2]

Өзеннің негізгі бөліктері – бастауы (басталар жері) және атырауы (көлге, теңізге құяр жері). Ірі өзендердің жоғарғы, орта және төмен ағысы болады. Тікелей көлдерге, теңіздерге құятын немесе құмдар мен батпақтарға сіңетін өзендер – негізгі және оларға келіп қосылатын өзендер алғашқының салалары деп аталады. Негізгі өзен өзінің салаларымен бірігіп өзен жүйесін құрайды. Өзен жүйесі мен су жиналатын алаптан өзен алабы құралады. Екі өзен алабы суайырық арқылы ажыратылады. Өзен негізінен жер бедерінің созыңқы ойыс жерлері – өзен аңғары бойымен (неғұрлым төменірек бөлігі – арна, тасқын сулар ғана жететін жері – жайылма) ағады. Өзен қар суы, жаңбыр, мұздық және жер асты суларының есебінен толығып отырады. Жергілікті жер бедеріне байланысты тау өзені және жазық-дала өзені болып бөлінеді. Өзен торының жиілігі және ағысының бағыты табиғат жағдайларына байланысты. Экваторлық белдеуде және қоңыржай белдеудің таулы аудандарында суы мол өзен торы жиі орналасқан. Шөлді аймақтарда қар суы мен қатты нөсер әсерінен уақытша өзендер пайда болады. Дүние жүзіндегі ірі өзендер: Амазонка, Ніл, Миссисипи, Янцзы, т.б. Қазақстан жерінде 85 мыңнан астам өзен мен жылға бар. Оның 8 мыңға жуығының ұзындығы 10 км-ден, 155-і 100 км-ден, 4-нің (Ертіс, Сырдария, Жайық, Есіл) ұзындығы 1000 км-ден асады. Барлық өзендердің су қоры 110 млрд. м3, олардың ағын мөлшері 3460 м³/с. СЭС салуға болатын 2174 өзеннің жылдық су-энергетикасының жалпы қоры – 170,6 млрд. кВт/сағ. Ірі СЭС-тер Ертіс (Бұқтырма, Өскемен), Іле (Қапшағай), Сырдария (Шардара) өзендері бойында салынған. Республикадағы ірі өзендерде жолаушы, жүк тасымалданады. Су жолының жалпы ұзындығы 6000 км. Өзен – арзан энергия көзі, бағалы балық қоймасы, жайылмасы – құнарлы топырақты шалғын.^[3]

Өзендердің топографиялық классификациясы. Ең көп тараған классификация. Оған сәйкес өзендердің ағып жатқан аймағына қарай екі түрі ажыратылады:

• ойпат өзендері
• тау өзендері.

Олардың айырмашылығы - ағынның табиғаты жазық өзендерде тыныш және салыстырмалы түрде баяу ағады, таулы өзендерде тасқынды, тез жүреді.

Су жинау алабы бойынша өзендердің жіктелуі (өзендер көлемі бойынша).

• ірі өзендер - оларға су жинау ауданы 50 000 км2-ден асатын жазық өзендер және 30 000 км2-ден асатын тау өзендері жатады; бұл әдетте бірнеше географиялық аймақтарды кесіп өтетін ірі көлемді су ағындары, аймақтардың табиғаты мен халық шаруашылығына үлкен әсерін тигізеді.
• орташа өзендер - су алабы 2000-нан 50000 км2-ге дейінгі жазық өзендер; әдетте, өзен мен оның салалары бір географиялық аймақта орналасқан және гидрологиялық режимі ұқсас.
• шағын өзендер - су алабы 2000 км2-ден аз өзендер.

Су режимі бойынша өзендердің жіктелуі. Ол әр түрлі факторларға байланысты жылдың әр мезгілінде өзеннің су ағынының көлемінің өзгеруіне негізделген. Профессор Б.Д.Зайковтың классификациясы бойынша барлық өзендерді төмендегіше бөлуге болады:

• су тасқынының көктемгі түрі басым су қоймалары;
• жылы мезгілде суы жоғары су қоймалары;
• эпизодтық су басу режимі бар су қоймалары.

Өзендердің салалар саны бойынша жіктелуі. Осы классификацияға сәйкес әр өзен математикалық ағаштың бұтағы ретінде қарастырылады. Бұл жүйедегі өзендердің бастаулары бірінші класқа жатады. Қосылу арқылы олар екінші класты өзендерді құрайды. Екінші кластың екі ағыны, өз кезегінде, қосылып, үшінші класс ағынын құрайды және т. б. 12-класқа дейін.^[4]

Өзендегі су мөлшері тұрақты емес және жылдың әр мезгілінде кейбір ерекше табиғат құбылыстары орын алса, әр жылдары өзгереді. Мысалы, қатты және ұзаққа созылған құрғақшылық кезінде өзендерде су деңгейі азаяды немесе керісінше, әсіресе қарлы қыстан кейін күрт көтеріледі. Өзендегі су мөлшерінің жыл бойына өзгеруін өзеннің су режимі деп атайды.

Өзендердің су режимінің әртүрлі кезеңдерін ажыратуға болады.

• Ұзақ мерзімді - бірнеше апта немесе одан да көп - және өзендегі су көлемінің айтарлықтай артуы жоғары су деп аталады. Су тасқыны әдетте жыл сайын және жылдың белгілі бір уақытында болады. Қоңыржай ендік өзендерінің көпшілігінде көктемгі су тасқыны болады, ол көктемгі қардың еруінен болады. Жазда қатты жаңбыр жауатын аймақтарда, мысалы, Ресейдің оңтүстік-шығысында және Оңтүстік-Шығыс Азияда өзендердің маңында жазғы су тасқыны байқалады. Су тасқыны кезінде судың мөлшері айтарлықтай болғанымен, бірте-бірте көбейіп, су деңгейі көтеріліп, өзен арнасына сыймай қалса, тасып, айналаны басып кетеді.

• Өзендегі судың қысқа мерзімді көтерілуі - ұзақ жауған жаңбырдан кейін, бұл уақытта су деңгейі өте қысқа уақытқа көтеріледі - бірнеше минуттан, бірнеше сағатқа дейін. Қатты су ағыны кейде бірнеше сағатқа, кейде бірнеше күнге созылады. Көбінесе судың күші жағалаудағы ағаштарды жұлып, алып тастарды алып, көпірлерді бұзады. Кейін өзен қайтадан тынық ағынға келеді. Бұл режим су тасқыны деп аталады, көптеген тау өзендеріне тән.

• Төмен су (межень) - өзендегі су деңгейінің ең төменгі кезеңін төмен су деп атайды. Қоңыржай ендіктердің өзендері қысы-жазы суының аздығымен сипатталады. Бұл кезде өзен тек жер асты суларымен, ал жазда жаңбырмен қоректенеді.

• Өзеннің мұздық режимі - қыста көптеген өзендер қатып, оларда тұрақты мұз жамылғысы қалыптасады. Суық ауа райының басталуымен өзендегі мұз бірнеше кезеңмен біртіндеп қалыптасады. Әртүрлі көлемдегі мұз бөліктері қозғалмайтын мұз қабатын құрамас бұрын ағыспен жүзеді. Бұл құбылыс мұз қатудан бұрын болатын күзгі мұздың жылжуы деп аталады. Көктемде өзендер мұздан босап, мұз жамылғысы жарылып, мұз өзен бойымен қалқып түседі. Мұздар бір-бірімен соқтығысып, кептелістерді құрайды. Бұл көктемгі мұз.^[5]

Жердегі судың жалпы көлемі 1,3–1,4 млрд км³, яғни бір адамға шамамен 180 млн м³. Дегенмен, адам өмірі мен өндірісі үшін ең алдымен тұщы су қажет. Оның жердегі судың жалпы көлеміндегі үлесі небәрі 3% құрайды. Оның негізгі және ең қолжетімді көздері - өзендер мен көлдер. Тұщы судың негізгі қоры мұздықтарда (Антарктида, Гренландия, Арктика мұзы) бар және іс жүзінде пайдалану үшін қол жетімсіз, сонымен қатар қазір елеусіз тұтынылатын жер асты суларында.

Адамдардың қажеттіліктері ең алдымен өзен ағынының ресурстарымен қанағаттандырылады. Қайталанатын су алмасуды ескере отырып, өзен ағынының нақты әлемдік көлемі жылына 47 мың км³ құрайды, бірақ бұл қордың тек 1/2 бөлігі ғана пайдаланылады.

Өзен ағындарының ресурстарының жер бетінде таралуы біркелкі емес. Құрлықтың үштен бір бөлігін екі құрғақ белдеу алып жатыр:

• солтүстік: Азия шөлдері, Араб түбегі, Сахара шөлі;
• оңтүстік: Австралия шөлдері, Калахари, Атакама.

Абсолютті көрсеткіштер бойынша өзен ағынының ең үлкен көлемі Азияға (жылына 13,2 мың км³) және Оңтүстік Америкаға (жылына 10,4 мың км³), ал ең азы Австралияға (жылына шамамен 2 мың км³) келеді.^[6]

Көптеген өзендер жер бетінен жоғалып кетуге шақ тұр. Суды көп тұтыну, қоршаған ортаны ластау, балықты шамадан тыс көп аулау, өндіріс орындарының көбеюі, суға бөгет қою тәрізді адам іс - әрекеттері мен климаттың өзгеруі тәрізді табиғи себептер жер бетіндегі барлық өзендерге қауіп төндіріп тұр. Халықаралық тылысым табиғат қоры әлемдегі жоғалу қаупі төніп тұрған 10 өзеннің тізімін жариялады.Бұл тізімдегі кей өзендердің қатты зардап шеккені сонша, түбегейлі қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізбесе, олар мүлдем құрып кетуі мүмкін. Тізімдегі тағы біраз өзендердің жағдайы салыстырмалы түрде жақсы, бірақ шұғыл қамқорлыққа алмаса оларға да үлкен қауіп төнеді. Қордың мәлімдеуінше, жаһандық жылыну мен өндірістің тоқтаусыз дамуы жақын он жылдықтарда әлемнің ең күретамырлы өзендерінің біразын жойып жібермек. Мұның соңы балық түрлерінің азаюы мен су жетіспеушілігіне әкеп соғады. Зардапты он өзеннің бесеуі Азия құрлығында. Олар: Янцзы, Меконг (Қытай), Салуин (Тибет), Ганг және Үнді өзендері (Үндістан).^[7]

• Үндістан мен Пәкістандағы Үнді өзені мен Сарасвати өзені аңғарларын ежелде Мохенжо-Даро, Хараппо деген өркениеттер мекендеген.
• Ніл өзенінің аңғары - Мысыр өркениетінің отаны.
• Евфрат пен Тигр өзендері аймағында Месопотамия өркениеті гүлденді.
• Әлемдегі ең балшықты өзен — Қытайдағы Хуанхэ өзені. Оның құрамындағы балшықтан бүкіл жер шарын қоршап тұратын, биіктігі 40, қалындығы 6 метрлік дуал тұрғызуға болар еді.
• Рио де ла Плата — әлемдегі ең жалпақ өзен. Өзеннің бастауынан сағасына дейін үнемі қызу тіршілік жүріп жатады.

• Өзен алабы;
• Өзен аңғары;
• Өзен жүйесі;
• Өзен бастауы;
• Өзен сағасы;
• Өзен еңістігі;
• Өзен желісі;
• Өзен жүйесі;
• Өзен иректілігі;
• Өзен ирелеңі;
• Өзен көлігі;
• Өзен суының тартылуы;
• Өзен эрозиясы;
• Өзендердің бөлінуі;
• Өзендердің қоректенуі;
• Өзенді ілестіру;
• Өзеннің бас жары;
• Өзен жайылмасы;
• Өзен аралығы.