Mongólía

Heitið Mongólía merkir einfaldlega „land Mongóla“ á latínu. Uppruni mongólska orðsins монгол mongol er óviss og orðið hefur ýmist verið talið dregið af heiti fjalls eða fljóts, afbökun á mongólska orðinu mongkhe-tengri-gal („eilífur himnaeldur“)^[5] eða dregið af Mugulü sem stofnaði Rouran-veldið á 4. öld.^[6] Upphaflega kemur heitið Mungu^[7] (kínverska: 蒙兀, pinyin Měngwù, miðkínverska Muwngu^[8]) fyrir sem nafn á grein af Shiwei-þjóðinni í lista yfir norræna ættbálka frá tímum Tangveldisins á 8. öld, og tengjast líklega Mungku frá tímum Liaoveldisins.^[7] (kínverska: 蒙古, pinyin Měnggǔ, miðkínverska MuwngkuX^[9]).

Eftir fall Liao-veldisins árið 1125 urðu Khamag-Mongólar leiðandi ættbálkur á mongólsku sléttunni. Styrjaldir þeirra gegn Jurchenum Jinveldisins (1115-1234) og Tatarabandalaginu drógu úr þeim mátt. Síðasti foringi ættbálksins var Yesügei, en sonur hans, Temüjin, sameinaði loks alla Shiwei-ættbálkana í eitt Mongólaveldi (Yekhe Monggol Ulus). Á 13. öld varð orðið „Mongólar“ að regnhlífarheiti yfir margar ólíkar mongólskumælandi þjóðir sem Djengis Khan ríkti yfir.^[10]

Í stjórnarskrá Mongólíu frá 1992 er opinbert heiti landsins Mongol Uls („Mongólía“).

Þjóðin er komin af hirðingjaættflokkum sem um aldir hafa reikað um slétturnar. Djengis Khan gerði Mongólíu að stórveldi á þrettándu öld. Hann náði að sameina allar hirðingjaþjóðirnar og byggði upp ósigrandi reiðmannaher. Hver hermaður hafði þrjá til reiðar í hverjum herleiðangri til að yfirferðin yrði sem hröðust. Með ótrúlegri hörku og grimmúð náði Mongólía að þenja sig yfir stóran hluta Asíu, þar með talið Kína. Þegar ríki Mongóla var hvað stærst náði það allt frá Víetnam í austri að Ungverjalandi í vestri. Sonarsonur Djengis, Kublai Khan, var í ýmsum landvinningum og reyndi að halda ríkinu saman, en það tókst ekki og ríkið leystist fljótlega upp í minni einingar.

Seinna náðu Kínverjar völdum í Mongólíu og skiptu henni í Innri- og Ytri-Mongólíu sem voru héruð innan Kína. Ytri-Mongólía sagði skilið við Kína árið 1921 með stuðningi Sovétríkjanna og hefur kallað sig Alþýðulýðveldið Mongólíu frá árinu 1924. Kommúnismi var tekinn upp í landinu og hélst þangað til Sovétríkin féllu. Sovétríkin vörðu landið fyrir Japönum í síðari heimsstyrjöld og þegar slettist upp á vinskap Sovétmanna og Kínverja árið 1958 tóku Mongólar afstöðu með Sovétríkjunum og leyfðu þeim að reka herstöðvar á landi sínu.

Árið 1990 var bann við rekstri annarra stjórnmálaflokka en Kommúnistaflokksins afnumið en kommúnistar héldu þó áfram að vera með stærstu flokkum landsins. Árið 1992 var tekin upp ný stjórnarskrá í Mongólíu þar sem alþýðulýðveldið var afnumið og blöndu af forseta- og þingræði komið á.

Mongólía er hálf önnur milljón ferkílómetra að stærð, sem jafngildir ríflega fimmtánfaldri stærð Íslands, og eins og Ísland er Mongólía afar fámennt land. Einungis tvær milljónir af 5 ½ milljón Mongóla, búa í Mongólíu, hinir búa í ýmsum héröðum nágrannalandanna. Þetta fámenni gerir landið allnokkru strjálbýlla, með 1,7 íbúa á ferkílómetra, en til dæmis Ísland, sem hefur 3,4 íbúa á ferkílómetra. Í höfuðborginni, Ulaanbataar, búa um 700.000 manns. Aðrar borgir eru öllu minni. Landið liggur beggja vegna við 46°N sem þýðir að hnattstaða þess er svipuð og Frakklands.

Í Norður-, Mið- og Vestur-Mongólíu mikið fjalllendi sem nær upp í 3600 metra hæð. Á landamærunum við Rússland er nokkuð um eldfjöll. Flestar ár landsins aldrei komast til sjávar en hverfa í sölt stöðuvötn. Fjölbreytt dýralíf er í kringum stöðuvötn landsins, einkum norðantil. Loftslag Mongólíu er hefðbundið meginlandsloftslag en öfgakennt, vetur eru langir, kaldir og þurrir en sumrin heit. Úrkoma er allt frá 50 mm á ári í Góbíeyðimörkinni upp í 500 mm í fjöllunum, en meirihluti landsins er allþurr.

Dýra- og plöntulíf er fjölbreytt, skógar, gresjur og steppur skiptast á með sínum plöntu- og dýrategundum. Veðurfar og hæð yfir sjó setja vistkerfinu þó þröngar skorður.

Þar til 27. júní 2004 var Byltingarflokkur Alþýðunnar stærsti flokkur Mongólíu, en hann var stofnaður af fyrrverandi kommúnistaleiðtogum landsins þegar Kalda stríðinu lauk. Stærsti andstöðuflokkurinn hefur verið Lýðræðisflokkurinn sem leiddi samsteypustjórn á árunum 1996-2000. Í kosningunum 2004 beið Byltingarflokkurinn mikinn ósigur og lenti í stjórnarandstöðu en kosningaþátttaka hafði aldrei verið meiri í landinu. Byltingarflokkurinn, endurnefndur Alþýðuflokkurinn, komst aftur til valda í kosningum árið 2016.

Í ríkinu er við lýði tvöfalt framkvæmdavald þar sem kjörinn forseti gegnir hlutverki þjóðhöfðingja og forsætisráðherra er æðsti maður ríkisstjórnar. Löggjafarþingið kallast Hural, í því eru 76 sæti í einni deild.

Mongólía skiptist í 21 hérað (aimag) sem aftur skiptast í 331 umdæmi (sum).^[11] Höfuðborgin er undir sérstakri stjórn og hefur sömu stöðu og hérað. Héruðin eru:

Kaupmáttur er rúmlega fimmtán sinnum minni en á Íslandi, sem jafnast ögn út vegna lægra verðlags þar. Þó er ljóst að fátækt er mjög mikil og í því sambandi má nefna að 36% íbúa lifa undir fátæktarmörkum. Landið er ríkt af málmum og kolum og kemur megnið af útflutningstekjum landsins af sölu þessa, einkum kopars. Mest viðskipti eiga Mongólar við Rússland, Kína og Japan.

Kommúnismi, sem var tekinn upp 1921, olli straumhvörfum í lifnaðarháttum Mongóla. Heilsugæsla stórefldist og komið varð böndum á marga helstu sjúkdóma þess tíma. Iðnaður, sem áður var enginn, var rifinn upp og skóp landinu velsæld. Enn í dag er þó hráefnaútflutningur mikilvægastur í útflutningi, og róa nú stjórnvöld öllum árum að því að skapa meiri verðmæti úr þessum auðlindum með fullvinnslu og að koma styrkari og fjölbreyttari stoðum undir atvinnulífið. Einkavæðing hefur verið nokkur undanfarin ár en slæmir vetur hafa verið nokkuð tíðir og ýtt undir verðbólgu og hægt á hagvexti.

 

 

Íbúar Mongólíu voru áætlaðir vera um 3,3 milljónir árið 2020.^[12] Um 59% þjóðarinnar eru undir þrítugu og 27% eru undir 14 ára aldri. Mongólar eru því ung þjóð í hröðum vexti sem hefur valdið álagi á efnahagslíf landsins.^{[heimild vantar]}

Fyrsta manntal 20. aldar var tekið árið 1918, en þá voru íbúar 647.500.^[13] Síðan sósíalistastjórnin hvarf frá völdum hefur frjósemishlutfall minnkað hraðar en í nokkru öðru landi heims. Samkvæmt áætlun Sameinuðu þjóðanna var frjósemi talin vera 7,33 börn á konu milli 1970 og 1975, en var orðin 2,1 barn á konu milli 2000 og 2005.^[14] Hlutfallið hefur síðan orðið stöðugt í kringum 2,2-2,3 börn á konu.^{[heimild vantar]}

Um 95% þjóðarinnar eru Mongólar, aðallega Kalkamongólar og aðrir hópar sem tala ýmsar mállýskur mongólsku. Kalkamongólar eru 86% Mongóla í Mongólíu, en 14% eru Oiratar, Burjatar og önnur þjóðarbrot. Tyrkísku þjóðirnar Kasakar og Túvanar eru um 4,5% af íbúum Mongólíu, en þar búa líka litlir hópar Rússa, Kínverja, Kóreumanna og Bandaríkjamanna.^[15]

• Emblem, Hetland, Libæk, Stenersen, Sveen og Aastad. Heimsbyggðin. Mál og menning, Reykjavík. 1995.
• Encyclopædia Britannica Online. Mongolia. Sótt þann 18. apríl 2003 af slóðinni [1]
• Bandaríska leyniþjónustan. The World Factbook 2002. Sótt þann 18. apríl 2003 af slóðinni [2] Geymt 5 júlí 2006 í Wayback Machine
• Sverrir Jakobsson. Umskipti í Mongólíu. Grein af vefritinu murinn.is. Sótt þann 21. apríl 2003 af slóðinni < [3]>

• Dzúd - horfellir á steppum Mongólíu; grein í Morgunblaðinu 2000
• Á ferð um Mongólíu; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1983
• Ytri-Mongólía; grein í Morgunblaðinu 1961
• Hvíti öldungurinn sem ræður á sléttum Mongólíu; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1958